Lewicowi artyści w teatrze

Pierwszy organ władzy, mający zajmować się sprawami związanymi z edukacją, w tym także nauczaniem sztuki i kierowaniem sprawami z nią związanymi, został powołany do życia w 1851 roku jako Ministerstwo Nauk. Nieco później jego nazwę zmieniono na Ministerstwo Nauk i Oświaty, przy czym w tym wypadku wyraz „oświata” należy rozumieć jako sztukę. W 1949 roku powstał Urząd ds. Sztuk Pięknych, co miało na celu usprawnienie planowania w tym zakresie, natomiast w 1964 roku oficjalnie rozpoczęło pracę Ministerstwo Kultury i Sztuki, któremu podlegały wszelkie zagadnienia kulturalne.

Trzynaście wieków hegemonii islamu na ziemiach perskich oznaczało nie tylko zakaz uczenia się o sztuce, ale i jej uprawiania. Malarstwo, grafika, rzeźba były zakazane, ponieważ uchodziły za próbę współzawodnictwa ze Stwórcą w dziele tworzenia. Muzyka, gra na instrumentach i komponowanie uważane były za narzędzia szatana, mające sprowadzić muzułmanów na złą drogę. W konsekwencji ostrym represjom poddano również teatr i osłabiono wagę sztuk przedstawieniowych. Ich ranga obniżyła się do tego stopnia, iż spektakle spadły do roli płytkiej rozrywki i narzędzia służącego zabawianiu gości na weselach, albo przyjęły formę występów wędrownych trup tanecznych. Do aktorstwa odnoszono się jak do prostytucji, skutkiem czego mało kto gotów był ryzykować dobre imię i poświęcać się temu zajęciu. Jedyną dziedziną twórczości, która korzystała z pewnego wsparcia, była literatura piękna, zaś za jedyny oficjalnie uznany sposób uprawiania sztuki uchodziła poezja. Muzułmanie twierdzą, że Koran to poetycki cud zesłany z nieba, w związku z tym wiersze potrzebne były do podtrzymywania tego przekonania oraz komentowania i ukazywania piękna świętego tekstu. Z perspektywy polityki poezja i literatura piękna zaliczały się do głównego nurtu sztuki, tej akceptowanej. W celu szerszego omówienia tego okresu w dziejach sztuki perskiej, począwszy od zapanowania na terenie Persji islamu, potrzeba by dłuższej rozprawy, dlatego w tym miejscu ograniczę się tylko do uwagi, iż do końca panowania dynastii Kadżarów1 nie powstała ani jedna szkoła, która specjalizowałaby się w nauczaniu sztuki. Nie istniało również żadne ministerstwo, które miałoby za zadanie kierowanie działalnością artystyczną w Persji.

Rewolucja konstytucyjna2 z pierwszej dekady XX wieku i ruch wolnościowy wraz z nurtem modernizacyjnym Iranu odegrały rolę katalizatora dla powstania szkół artystycznych. Pierwszą placówką, której program obejmował oficjalnie przedmioty z zakresu sztuki, był Dar al-Fonun, Dom Nauk, założony za panowania szacha Naser ad-Dina przez jego najwyższego wezyra, mirzę Taqi-chana tytułowanego Amir Kabirem3. Również za panowania tego monarchy, zgodnie z propozycją nadwornego malarza Kamal al-Molka4, utworzono Madrese-je Sanaje’-e Mostazrefe, Akademię Sztuk Pięknych, która w 1940 roku ponownie otworzyła swoje podwoje pod nową nazwą Madrese-je Honarha-je Ziba5. To pierwsza akademia o tym profilu w Iranie. Oficjalnie uczono w niej tylko malarstwa i rzeźby. Później, przekształcona w Wydział Sztuk Pięknych, została wcielona do Uniwersytetu Teherańskiego.

Dział teatru Ministerstwa Kultury i Sztuki dysponował dwoma budynkami, które mógł wykorzystywać do celów artystycznych. Pierwszy to sala teatru Sangaladż położonego w historycznym rejonie Teheranu o tej samej nazwie, drugi – gmach zwany Edare-je Barnameha-je Teatr, czyli Urząd ds. Programów Teatralnych, w którym mieściła się zarówno sala główna, jak i pomniejsze pokoje przeznaczone na próby. W tym budynku codziennie zbierały się trupy teatralne ministerstwa, aby ćwiczyć i pracować z tekstem, a gdy przychodziła pora przedstawienia, pokazywano je w sali Sangaladżu. Mogła się ona poszczycić bardzo nowoczesną jak na owe czasy sceną, dobrą akustyką i starannym zaprojektowaniem, tak że wypada ją uznać za jedną z najlepszych sal teatralnych epoki.

Funkcję ministra kultury i sztuki piastował mąż siostry szacha, Mehrdad Pahalbod. Aby móc kształcić potrzebnych artystów, ministerstwo założyło w 1964 roku przy bezpośrednim wsparciu finansowym szachini Farah Diby Daneszkade-je Honarha-je Dramatik, Wydział Sztuk Dramatycznych. Tym samym, od tego roku oficjalnie zaistniały szkoła teatralna, stworzona na potrzeby teatrów irańskich oraz urząd, zajmujący się sprawami związanymi z tą dziedziną sztuki.

W tamtych latach większość dramatopisarzy irańskich wykazywała sympatie lewicowe i ta opcja światopoglądowa odciskała swe piętno na wszystkich ich produkcjach teatralnych. Najsłynniejszym z nich był Qolamhosejn Sa’edi6. Co zaś się tyczy aktorstwa i reżyserii, to od czasu przedstawień i działalności pedagogicznej Nuszina7 oraz małżeństwa Oskuiich8 praca większości ludzi teatru pozostawała pod wpływem partii i polegała bardziej na politycznej działalności o charakterze lewicowym, niż na pracy artystycznej. Zatem w tamtych latach teatr irański znajdował się w znacznej mierze w rękach artystów komunizujących. Kontrolowali oni też w dużym stopniu proces nauczania na Wydziale Sztuk Dramatycznych, albowiem to z ich grona wywodziła się większość intelektualistów i twórców teatralnych epoki.

• 1. Dynastia Kadżarów – dynastia tureckiego pochodzenia, która władała Persją w latach 1796–1925, zapisując najciemniejszą kartę jej historii, gdyż była jednym z najbardziej niekompetentnych domów panujących w dziejach tego kraju.
• 2. Wolnościowy ruch Irańczyków w latach 1905–1911, który doprowadził do utworzenia narodowego parlamentu irańskiego, Madżlesu, oraz do ograniczenia kompetencji szacha konstytucją.
• 3. Mirza Taqi-chan zwany Amir Kabirem (1807–1852) przez trzy lata pełnił funkcję wielkiego wezyra na dworze szacha Naser ad-Dina (1848–1896) i wniósł ważny wkład w tworzenie infrastruktury w Persji i modernizację kraju.
• 4. Abbas Qaffari (1848–1940) najpierw znany był jako „naqqaszbaszi”, czyli nadworny malarz, później otrzymał tytuł Kamal al-Molka, Doskonałości Królestwa. Po swojej pierwszej podróży do Europy zaczął zapoznawać Persję z nowożytnymi technikami malarskimi [wykształconymi w Europie od czasu renesansu. Wcześniej perskie miniatury kierowały się własną stylistyką, dla przykładu, nie występowała w nich perspektywa – przyp. I. N.].
• 5. Występujący w pierwszej nazwie wyraz „mostazrefe” (piękny, elegancki), pochodzi z arabskiego, podobnie jak zastosowane tam określenie na „rzemiosła piękne”. W drugiej nazwie w ich miejsce użyto słów perskich [przyp. I. N.].
• 6. Qolamhosejn Sa’edi (1936–1985), tworzący również pod pseudonimem Gouhar Morad, to jeden z największych i najsłynniejszych współczesnych pisarzy irańskich.
• 7. Abdolhosejn Nuszin (1906–1971) – jeden z największych reżyserów teatralnych Iranu, zajmował kierownicze stanowisko w partii Tude. W związku ze swoją działalnością polityczną został zmuszony do opuszczenia Iranu. Wyjechał do ZSRR, gdzie pozostał już do końca życia. Teatrolodzy uważają, że polityka wykradła Nuszina irańskiemu teatrowi.
• 8. Zob. przypis do Aneksu.