Wprowadzenie

Położony na Bliskim Wschodzie Iran wydaje się bardzo odległy od Polski, ale mimo to, co może być zaskakujące dla wielu teatrologów europejskich, nazwisko Grotowskiego nie jest Irańczykom obce. Oczywiście jego międzynarodowa sława i wpływ na teatr europejski drugiej połowy XX wieku to zjawiska niezaprzeczalne, jednak niektórzy teatrolodzy irańscy znali go, zanim jeszcze zdobył rozgłos w Europie, dzięki publikacji książki Ku teatrowi ubogiemu.

Sam Grotowski nigdy nie wspominał o Iranie i swoich podróżach do tego kraju, mimo iż często odwoływał się do swych wypraw do Indii czy na do Chin. Nawet jeśli badacze recepcji Grotowskiego w świecie mają jakieś informacje o jego irańskich kontaktach, to są one dość skąpe. W niniejszym artykule, będącym częścią większej pracy badawczej, postaram się przybliżyć nieco ten problem.

Po ukazaniu się Ku teatrowi ubogiemu w 1968 roku i pierwszych wyjazdach zagranicznych Teatru Laboratorium Jerzy Grotowski stał się szybko jedną z najważniejszych i najsłynniejszych osobowości kulturalnych świata. Teatr Laboratorium zbierał pochwały i słowa zachęty przy okazji każdej podróży artystycznej za granicę, począwszy od pierwszego wyjazdu aż do ostatnich dni swojego istnienia. Możliwość spotkania jego członków, obejrzenia spektaklu, odwiedzenia teatru, czy bezpośredniego zetknięcia się z reżyserem były marzeniem każdej alternatywnej grupy teatralnej. Grotowskiego i jego teatr ceniono po drugiej stronie żelaznej kurtyny w znacznie większym stopniu niż w samej Polsce. Dlatego zawsze przy okazji planowanych występów zagranicznych zespół mógł oczekiwać wyrazów uznania.

Na przełomie sierpnia i września 1970 roku (23.08–1.09) w Persepolis po raz czwarty odbył się międzynarodowy festiwal: Sziraskie Święto Sztuk1. Tego roku, jako temat specjalny sekcji teatru, wybrano zagadnienia teatru i rytuału. Doradcy szachini Farah, a byli wśród nich ówcześni irańscy luminarze sztuki, już parę miesięcy wcześniej rozpoczęli intensywne przygotowania do przyjazdu Jerzego Grotowskiego i Teatru Laboratorium do Szirazu. Zgodnie ze swoim zwyczajem, Grotowski zażyczył sobie, aby przetłumaczono na perski i przygotowano do druku fragmenty jego książki Ku teatrowi ubogiemu. Przed planowanym przybyciem grupy najpierw sam odwiedził Iran i spotkał się z artystami i krytykami z Teheranu. Przygotowania wydawały się przebiegać pomyślnie. Grotowski zazwyczaj starał się mieć wszystko i wszystkich pod kontrolą, zwłaszcza wykładowców uniwersyteckich, krytyków i dziennikarzy teatralnych. Monarchini i jej doradcy ze swej strony zapewniali mu pełne wsparcie. Jednak irańska lewica komunistyczna skierowała wydarzenia na inne tory, czego organizatorzy festiwalu nie mogli przewidzieć, a co rzuciło cień na dalszy rozwój wypadków.

Komuniści irańscy pod przywództwem Sa’ida Soltanpura2 przyjęli konfrontacyjną postawę wobec Grotowskiego i jego nowatorskiego podejścia do teatru. Co więcej, oskarżyli go o zdradę ideałów partii komunistycznej, a także zdradę społecznych obowiązków twórcy w dobie rewolucji. Zaatakowali go i nazwali współpracownikiem szachowskiego imperializmu. Nie pojmowali, jak artysta z Polski – państwa komunistycznego, członka Układu Warszawskiego, mógł przyjąć zaproszenie na reżimowy festiwal, który ich zdaniem służył propagandzie i uczczeniu dwu i pół tysiąca lat panowania szachów na perskiej3 ziemi. Co więcej, przedstawienie Księcia Niezłomnego nie spełniało żadnego z kryteriów komunistycznej koncepcji sztuki zaangażowanej, co było dla nich absolutnie nie do zaakceptowania.

Głosy krytyki odezwały się zaraz po premierze w Szirazie. Podczas spotkania z Grotowskim, zorganizowanego dla studentów na Uniwersytecie Teherańskim, młodzi komuniści pod wodzą Sa’ida Soltanpura zarzucili gościa gradem nieprzychylnych pytań i wysunęli zarzuty, na skutek których zamilkł. Spotkanie przerodziło się w chaos, aż w końcu zostało przerwane. Próby załagodzenia sytuacji przez dyrektorów Sziraskiego Święta Sztuk spełzły na niczym. Kontrowersje wokół Grotowskiego i teatru ubogiego narastały z każdym dniem za sprawą artykułów, tekstów krytycznych i wywiadów. Nikt nie był w stanie zaradzić tej fali niechęci. Być może po raz pierwszy Grotowski podczas podróży zagranicznej znalazł się w tak kłopotliwej i skomplikowanej sytuacji. Pytano go, dlaczego mimo wsparcia ze strony peerelowskiej władzy, z jakiego korzysta on sam i Teatr Laboratorium, tak otwarcie zdradza socjalistyczne ideały i postulat społecznego zaangażowania komunistów. To zresztą kwestia, którą teatrolodzy nie zajęli się poważniej nawet po wielu latach.

Niniejszy artykuł to próba analizy kontrowersji narosłych wokół wizyty Grotowskiego w Iranie oraz wyjaśnienia ich problematycznych aspektów. W ramach pracy postaram się odpowiedzieć na następujące pytania: jaki kontekst i jakie czynniki spowodowały odrzucenie Grotowskiego przez komunistycznych artystów irańskich? Dlaczego w przypadku Iranu strategia przyjmowana dotychczas przez twórcę podczas jego podróży zagranicznych okazała się niezbyt skuteczna? I w końcu, jakie znaczenie mają te kontrowersje dziś, dla współczesnego teatru irańskiego?

Jedną z głównych trudności związanych z badaniem powyższych zagadnień jest brak jakichkolwiek wcześniejszych prób zgromadzenia i uporządkowania materiału. Dokumenty dotyczące tych wydarzeń nie zostały wciąż ani zebrane, ani opublikowane, nadto większość irańskich świadków wizyt Grotowskiego w Iranie mieszka obecnie za granicą, co utrudnia dotarcie do nich i przeprowadzenie wywiadów. Materiały pisane i archiwalne są nieliczne i rozproszone, stąd głównym źródłem wiedzy pozostają wywiady ze świadkami, których uda się spotkać. Taki szczególny materiał źródłowy wymaga oczywiście uważnego sprawdzenia, aby dzięki zestawianiu wypowiedzi i konfrontowaniu ich ze sobą metodą analityczno-porównawczą móc odtworzyć historyczny aspekt i znaczenie podróży Grotowskiego do Iranu. Powyższe trudności sprawiły, że napisanie tego artykułu zajęło mi niemal sześć miesięcy.

• 1. Sziraskie Święto Sztuk – tak brzmi tłumaczenie nazwy perskiej, Dżaszn-e Honarha-je Sziraz. W irańskich źródłach i opracowaniach spotyka się też formę Dżaszn-e Honar-e Sziraz, Sziraskie Święto Sztuki. Warto zauważyć, że przyjęta w języku angielskim nazwa brzmi nieco inaczej, a mianowicie Shiraz Art Festival [przyp. I. N.].
• 2. Więcej informacji na temat Sa’ida Soltanpura, zob. Aneks.
• 3. Irańczycy zawsze nazywali swój kraj „Iranem”, „Iranzaminem” lub „irańską krainą”, podczas gdy Europejczycy od czasów starożytnych określali go mianem Persji. W 1935 roku, chcąc podkreślić aryjskość Irańczyków, rząd Persji wystosował notę do państw, z którymi utrzymywał relacje dyplomatyczne, z prośbą o zastąpienie wyrazu „Persja” słowem „Iran”. Odtąd w Europie zaczęło się mówić o Iranie. W przekładzie stosuje się obie nazwy, jednak z zachowaniem właściwego odniesienia historycznego [przyp. I. N.].