Cricoteka – przestrzeń działania, przestrzeń relacji

Gdy człowiek i jego dzieło przestają istnieć, pozostaje pamięć, przekaz wysłany w przyszłość następnemu pokoleniu. [...] Pamięć jest warunkiem rozwoju, a ten z kolei jest istotą życia.
Tadeusz Kantor1

Tysiąc pięćset czterdzieści dziewięć – dokładnie tyle warsztatów, spacerów, koncertów, spektakli dla dzieci w różnym wieku zorganizowała Cricoteka w ciągu niespełna sześciu ostatnich lat. Krakowski ośrodek nie jest miejscem jednoznacznie kojarzonym z obecnością dzieci i mimo że program do nich skierowany niejednokrotnie prowokuje wiele pytań o jego typ, przebieg, specyfikę i genezę, to nie można go pominąć, mówiąc o celach strategicznych instytucji.

Cricoteka powstała w 1980 roku z inicjatywy Tadeusza Kantora i od tego czasu, zgodnie z wolą artysty, pełni jednocześnie funkcje muzeum, archiwum, galerii i ośrodka badań. Nowa siedziba, zainaugurowana we wrześniu 2014 roku na krakowskim Podgórzu, otworzyła przed ośrodkiem nowe możliwości – przygotowywanie i goszczenie zakrojonych na szeroką skalę wydarzeń kulturalnych, wystaw, spektakli czy warsztatów teatralnych. Nowa przestrzeń pozwoliła również instytucji bardziej otworzyć się na odwiedzających i umożliwiła budowanie programu edukacyjnego dla różnych grup odbiorców. Przede wszystkim dała jednak możliwość lepszego realizowania intencji przypisanych tej organizacji przez samego artystę, o których w 1980 roku we Florencji pisał tymi słowami:

Tworzenie Cricoteki wymaga uświadomienia sobie, że będzie to placówka o charakterze bezprecedensowym, łącząca w swoim kształcie i funkcji
– sferę wizualną /ekspozycja, kolekcja, rekonstrukcje sytuacji scenicznych/
– naukowo – archiwalną /archiwum, czytelnia/
– dydaktyczną /odczyty, prace studyjne, atelier doświadczalne/
– pozostawiając równocześnie miejsce na żywe wydarzenia artystyczne.
Tylko w tak zróżnicowanych formach zorganizowanie i udostępnienie CRICOTEKI pozwoli zobrazować, utrwalić i rozpowszechnić wielostronny dorobek artystyczny Tadeusza Kantora […]2.

Kantor wspomina o projekcie Cricoteki również w maszynopisie z 1981 roku:

Cricoteka [–] jej działalność ma funkcje ma cele nie tylko muzealne i archiwalne, lecz przede wszystkim celem jej istnienia jest zatrzymanie w świadomości współczesnej i aktualnej sumy doświadczeń, odkryć, metod, środków wyrazu teatru Cricot 2 – komentowanie ich w świetle dnia dzisiejszego, transformowanie, wprawianie w obieg aktualnej problematyki i żywych idei. Plany działalności Cricoteki obejmują: kontakty z literaturą, malarstwem, różnego rodzaju spotkania, prelekcje, dyskusje, seminaria itp.3

W powyższym dokumencie, który jest zarazem aktem założycielskim Ośrodka, silnie akcentowana jest transformacja idei. Ma ona niebagatelne znaczenie w myśleniu o działalności Cricoteki, która – w myśl maszynopisu Kantora – powinna być miejscem otwartym na zmieniający się świat i rzeczywistość, przestrzenią żywych wydarzeń, konfrontacji, dialogu, zgody lub niezgody z twórczością Mistrza.

Z drugiej strony jednak Kantor niejednokrotnie zaznacza, że przekazu nie wolno deformować, zniekształcać. W tej podwójności Cricoteka funkcjonuje także dziś, z jednej strony przechowując dorobek Artysty, z drugiej realizując program oparty na działaniach współczesnych twórców. Z mojej perspektywy to właśnie ten balans i te napięcia powodują, że jest to miejsce żywe i otwarte na poszukiwania Kantorowskich kontekstów.

Postrzeganie twórczości Tadeusza Kantora zmienia się w czasie. W związku z tym nasuwa mi się kilka pytań: jak wygląda twórcza rzeczywistość Cricoteki? Jak pracować w tak różnorodnej strukturze? Jak w pełni czerpać z możliwości transformacji idei twórcy, jednocześnie nie gubiąc przy tym jego głównych założeń? Innymi słowy, jak sprawić, żeby wspomniana idea była w ciągłym ruchu, a mimo to kolejne pokolenia mogły dotrzeć do jej początków?

W ostatnich latach edukacja stała się ważna dla niemalże każdej instytucji kultury. Można wskazać wiele ciekawych przykładów działań pedagogicznych w teatrach, galeriach czy muzeach. Są to na przykład programy Pracowni Twórczego Widza Teatru Arlekin w Łodzi, Pracowni Pedagogiki Teatru Wrocławskiego Teatru Lalek, projekt „Dotknij sztuki” realizowany w Centrum Sztuki Współczesnej „Zamek Ujazdowski”, Mały Klub krakowskiego Bunkra Sztuki czy Mała Ambasada Muzealna Muzeum Narodowego w Krakowie. Coraz częściej celem prowadzonych programów edukacyjnych jest kształcenie oparte na kompetencjach miękkich, a koncentrują się one na procesie twórczym i aktywnym uczestnictwie. W realizacji tych założeń z pomocą przychodzi pedagogika teatru, która jako samodzielna dyscyplina kształtuje świadomego odbiorcę i twórcę i odgrywa ważną rolę w opisywaniu rzeczywistości za pomocą języka sztuki4. Dorota Ogrodzka, pedagożka teatru, reżyserka i animatorka kultury, pisała:

czym innym bowiem jest pedagogika teatru, jeśli nie wytwarzaniem sytuacji spotkania, używania, konfrontacji? Teatr staje się w działaniach pedagogiczno-teatralnych nie tylko komentatorem życia publicznego, ale laboratorium społecznych relacji5.

I dalej:

krytyczne myślenie idzie w parze z zabawą sensami, ich odważnym, często wywrotowym przemieszczaniem oraz uruchamianiem doświadczenia i oddawaniem uczestnikom inicjatywy i odpowiedzialności za przebieg procesu6.

Otwarcie nowej siedziby Cricoteki pozwoliło dostrzec ogromny potencjał edukacyjny, animacyjny, teatralno-pedagogiczny działań nastawionych na odbiorców w każdym wieku. Moim celem stało się wiec przygotowanie strategii programu edukacyjnego, którego wcześniej praktycznie nie było, i jego realizacja. Kluczowe było dla mnie określenie płaszczyzny aktywności edukacyjnej i stworzenie założeń realizacji projektów. Potrzebowałam koncepcji, która pozwoliłaby otworzyć Kantora również na spojrzenie dziecka, inne perspektywy i pytania.

Przede wszystkim musiałam odpowiedzieć na pytanie, w którym momencie rozpocząć edukację twórczą – edukację aktywności artystycznej i przez sztukę. Działalność kulturowa jest nieodzownym czynnikiem budowania tożsamości człowieka, dlatego dzieci powinny mieć prawo do obcowania z kulturą i sztuką niezależnie od wieku czy statusu społecznego. Ważnym dokumentem jest Karta praw dziecka do sztuki i kultury, będąca wynikiem ponad czterdziestu lat doświadczeń włoskiego teatru dla dzieci i młodzieży Teatro La Baracca – Testoni Ragazzi, a odwołująca się do zapisów międzynarodowej Konwencji o prawach dziecka. Zapisano w niej, że dzieci mają prawo do doświadczania języka sztuki jako „fundamentalnej wiedzy”, czynnego udziału w procesie artystycznym, który pozwala harmonijnie rozwijać inteligencję emocjonalną, wrażliwość i wiedzę, a projekty skierowane do dzieci powinny być dostosowane do ich wieku. W Cricotece zaczynamy pracę z bardzo małymi dziećmi, bo już dwulatkami, ponieważ dla nich ruch, doświadczanie przedmiotu, spontaniczność, intuicja są najbardziej naturalnymi narzędziami poznawania świata. Staramy się pielęgnować w nich tę dziecięcą umiejętność i podtrzymywać na każdym kolejnym etapie ich życia. Wierzę, że oswajanie najmłodszych ze sztuką współczesną i przestrzenią teatralną ma głęboki sens; że to oswajanie może stać się sztuką per se.

Zdefiniowawszy grupę odbiorców, w drugiej kolejności stworzyłam na potrzeby Cricoteki spójną koncepcję, którą można było poszerzać w kolejnych latach o nowe formy działań skierowanych do najmłodszych. Jej podstawowe założenia to:

1. sięganie po zasoby instytucji i wykorzystywanie potencjału wystawy obiektów Tadeusza Kantora, jego idei, pomysłów, ale również materiałów znajdujących się w archiwum. Dzieci odwiedzające wystawy odbierają sztukę intuicyjnie – nie boją się zadawać pytań i szukać skojarzeń. Podchodzą do twórczości Kantora badawczo – nie poprzestają na estetyce, nie zrażają się do niej, tylko chcą dowiedzieć się po co, dlaczego, jak powstały konkretne obiekty czy elementy dzieł. Dociekliwość dzieci jest wyjątkowa i sztuce Kantora bardzo potrzebna;

2. interdyscyplinarność oraz wielowymiarowość wynikająca z poruszania się w obrębie nie jednej, a kilku dziedzin. Zajęcia, które odbywają się w Cricotece, oscylują na pograniczu sztuk: muzyki, plastyki, sztuk wizualnych, zajęć ruchowych, działań w przestrzeni i zabaw gestem. Takie podejście zakłada również oddziaływanie na wiele zmysłów; opiera się na doświadczaniu materii i sensualności. Dzieci nie definiują świata – odbierają go wszystkimi zmysłami;

3. współpraca z twórcami i twórczyniami reprezentującymi różne dziedziny sztuki (muzykami, aktorami, tancerzami, plastykami, reżyserami), by umożliwić dzieciom poznanie wielu form i sposobów wypowiedzi. Wspólna praca, poszukiwanie nowych doświadczeń i twórcze działania stały się „kołem zamachowym” spotkań w Cricotece. Dążymy do budowania twórczych sytuacji, których efektów nie da się przewidzieć;

4. swoboda działania i pozwalanie sobie nawzajem na podejmowanie prób, popełnianie błędów i poszukiwanie. Jego istotą są partnerstwo oraz podejście, którego sedno najlepiej oddają słowa Janusza Korczaka: „Nie ma dzieci, są ludzie”. Podstawą kontaktu stał się zatem szacunek i uwzględnienie potrzeb dzieci, włączanie ich w proces twórczy, w którym najważniejsze jest otwarcie na świat.

W tym kontekście bardzo ważnym punktem odniesienia dla wszystkich działań edukacyjnych w Cricotece są wskazówki samego Kantora, płynące z jego różnorodnych praktyk artystycznych. Dotyczą one zarówno przebiegu działań, jak i sposobów kształtowania sytuacji twórczych; stanowią także pewnego rodzaju uniwersum myśli i idei. Na przykład wiele artystyczno-pedagogicznych odniesień i tropów metod pracy odnajdujemy w zapisie Lekcji Mediolańskich – seminarium w Miejskiej Szkole Teatralnej im. Paola Grassiego w Mediolanie, które Kantor poprowadził w 1986 roku, po raz pierwszy występując w roli nauczyciela teatru. Giovanni Raboni, towarzyszący wówczas Kantorowi, opisał go jako człowieka „pracującego” dla młodzieży, a nie uczącego ją. To właśnie słowo uznał za najlepiej oddające postawę Kantora jako edukatora7. Z kolei sam twórca w pierwszej lekcji zaznaczał: „Artyści muszą się uczyć, odkrywać, poznawać i pozostawiać zdobyte rejony… Będę wam w tym pomagał”8. Prawdą jest, że Kantor wspierał, naprowadzał, stwarzał przestrzeń, pozostawiał swobodę, pozwalał na dokonywanie wyborów, podawał przykłady z własnego procesu uczenia się i odkrywania spraw, w których „ważna była wyobraźnia i wola wyobraźni”9. Starał się zaznaczyć przy tym również obszar teatralnych zmagań i jego potencjał:

Do teatru będziemy dochodzić z rejonów innych dyscyplin. Trzeba ogarnąć całą sztukę, aby zrozumieć istotę teatru. […] Teatr nie ma właściwie własnego punktu wyjścia. Jest nim literatura, dramat, sztuki wizualne, muzyka, taniec, architektura. Ale wszystko to „przychodzi” do teatru, a nie „wychodzi” z niego samego. I jeszcze jedno: to wszystko służy teatrowi jako jego materia10.

Innym ważnym aspektem poszukiwania metod pracy ukierunkowanych na odbiorcę jest spojrzenie Kantora na Cricotekę. Artysta chciał widzieć w niej „żywe archiwum”, przechowujące jego artystyczne idee „nie w martwym systemie bibliotekarskim, lecz w umysłach i wyobraźni następnych pokoleń”11.

Oferta wydarzeń dla dzieci, jakie proponuje Cricoteka, jest zatem szeroka i różnorodna. Rozpiętość form, środków i metod, a także proponowanych dzieciom tematów kształtuje twórcze postawy i podtrzymuje zainteresowanie zarówno prowadzących, jak i uczestników. Wszystkie przekładają się na konkretne propozycje. Jedną z nich jest cykl warsztatów dla dzieci w trzech grupach wiekowych, realizowany nieprzerwanie od 2014 roku. Zajęcia łączą elementy plastyki, muzyki, teatru, aktywizujących działań z naciskiem na zabawę w grupie rówieśniczej i aktywne uczestnictwo. Spotkania rozwijają wyobraźnię, kreatywność, zdolności manualne i motoryczne w oparciu o zabawy sensualne z przedmiotami, ruch kreatywny według metody Weroniki Sherborne, odkrywanie otoczenia. Dzięki warsztatom wokół Cricoteki tworzy się także pewną społeczność i podtrzymywane są konsekwentnie głębsze relacje zarówno z dziećmi, jak i z rodzicami. Po pierwszym roku realizacji cyklu, Cricoteka otrzymała nagrodę za najbardziej twórczą inicjatywę w Krakowie12.

O ile opracowanie programu dla dzieci nie sprawiło problemów, wyzwanie stanowiły działania w zakresie edukacji międzypokoleniowej. W krajach Zachodu tego typu inicjatywy pojawiły się już pod koniec XX wieku. W Polsce, w ostatniej dekadzie, także obserwujemy coraz więcej podobnych propozycji. Międzygeneracyjne projekty zasadzają się na koncepcji kształcenia ustawicznego (lifelong learning), a sztuka to doskonałe „narzędzie”, żeby ten proces umożliwić. Na tej podstawie, a także z inspiracji przenikającym całą twórczość Kantora fenomenem działania pamięci, powstał program „Laboratorium”. Jego pierwsza edycja – „Laboratorium dźwięku” (2015) – pokazała, że potrzeba międzypokoleniowych działań jest bardzo duża, a wielowątkowa, bogata sztuka Kantora sprzyja jej zaspokajaniu. Powyższa propozycja miała swoje źródło w obserwacji publiczności tej instytucji. Okazało się wówczas, że dużą jej część stanowią dzieci i osoby starsze, a sokratejska dociekliwość w odbieraniu sztuki cechuje zarówno jednych, jak i drugich. Na tej kanwie powstał program „Laboratorium dźwięku”. Punktem wyjścia stała się wystawa stała Tadeusza Kantora prezentowana w Cricotece, a celem przełamanie schematycznego i bezkrytycznego jej odbioru poprzez odkrycie wielu jej warstw. Na ekspozycję, o której mowa, składały się wówczas nie tylko obiekty, materiały filmowe i tekstowe, ale także dźwięki wynikające z ruchu obiektów, strumienie dźwiękowe, pogłosy, a także zmieniające się światła i cienie obiektów, tworzące na podłodze ogromną graficzną scenografię. Tadeusza Kantora fascynowały dźwięki. Precyzyjnie dobierał je on do spektakli, nagrywał odgłosy, dbał, by przedmioty i zdarzenia cechowały dźwięki, by były one „żywą” ich reprezentacją. Trzaski, świsty, chrzęsty, stuki, chlusty, szelesty, szczęki, zgrzyty, chrobotania – wszystko to złożyło się na niezwykłą orkiestrę, o ogromnym potencjale edukacyjnym, doskonały pretekst do dialogu i odkrywania walorów, jakie posiada unikatowa kolekcja Cricoteki. W ramach projektu odbyło się trzynaście rodzinnych warsztatów, które zgodnie z założeniem wpisywały się w symetryczny, partnerski charakter relacji dorosły–dziecko. Nawiązanie jej stało się możliwe dzięki odwołaniu się do uniwersalnego języka zmysłów. Podczas cyklu zajęć uczestnicy odbywali dźwiękowe spacery, grali na instrumentach, nagrywali dźwięki, odtwarzali je w różnych kompilacjach, obserwowali fale dźwiękowe. Trwałym efektem projektu stała się strona internetowa, która poprzez udostępnienie utrwalonych dźwięków na wolnej licencji umożliwiła komponowanie i wygrywanie utworów muzycznych przy użyciu komputera lub tabletu oraz pierwsza publikacja Cricoteki dla dzieci w postaci zeszytu ćwiczeń, skłaniających do odkrywania otoczenia poprzez zmysły. Kolejne edycje: „Laboratorium zmysłów”, „Laboratorium w Archiwum”, „Laboratorium sceny”, zaowocowały serią spotkań, warsztatów i dyskusji eksplorujących kolejne tytułowe rejony13. W bieżącym roku odbędzie się piąta odsłona projektu. Jej tematem będą kostiumy teatralne Tadeusza Kantora.

Cricoteka chętnie włącza się również w „Lato w teatrze” – ogólnopolski program Instytutu Teatralnego im. Zbigniewa Raszewskiego. W każde wakacje, od 2017 do 2019 roku, realizujemy dwutygodniowy program intensywnej pracy z dziećmi w formie półkolonii, który kończy się pokazem finałowym przygotowanym przez najmłodszych. Projekt za każdym razem ma ten sam przebieg i polega na szukaniu nowych form współpracy z dziećmi, a jednocześnie pokazywaniu im szerokich możliwości, jakie daje sztuka. Także i w tym przypadku realizacja projektu była możliwa dzięki współpracy z artystami i pedagogami, posługującymi się różnymi metodami i narzędziami (od muzyki konceptualnej po cyrk). Z roku na rok program wydarzeń Cricoteki skierowanych do dzieci jest wzbogacany. Obok wspomnianych międzypokoleniowych warsztatów i półkolonii teatralnych znajdziemy w nim aktywizujące uczestników, rodzinne spacery z zagadkami i zadaniami po prezentowanych w przestrzeniach Cricoteki wystawach, koncerty plenerowe realizowane pod nazwą „Polifonie dzieciom” (jako uzupełnienie realizowanego od kilku lat programu koncertów i wydarzeń muzycznych „Polifonie”), warsztaty dla szkół i przedszkoli, publikacje dla dzieci. Niezwykle ważne stało się przy tym również uwzględnianie indywidualnych potrzeb odbiorców w tym osób z niepełnosprawnościami, dostosowywanie przebiegu i odpowiedniego wsparcia dzieciom w postaci pomocy dotykowych czy tłumaczenia na PJM.

***

Twórczość Tadeusza Kantora, budząca wiele pytań, na które nie ma jednoznacznych odpowiedzi, jawi się jako doskonały punkt wyjścia do poszukiwania znaczeń, skojarzeń symboli, poznawania sztuki i kultury, a przede wszystkim do poznawania drugiego człowieka i nawiązywania nowych relacji w atmosferze wzajemnego szacunku, otwartości na pomysły czy różne interpretacje. Spektrum tematów, a także oddziałujące na wiele zmysłów sposoby pracy z uczestnikami zajęć teatralnych obejmują większość sfer ludzkiego życia, czynią z programu edukacyjnego konkretną propozycję pracy nad rozwojem człowieka jako podmiotu i istoty społecznej.

Edukacja w szerokim znaczeniu to tworzenie sytuacji teraźniejszych i przyszłych, a w kontekście programu Cricoteki to ustawiczne, ciągłe szukanie Kantorowskiej materii, wrażliwości, umiejętności obserwowania rzeczywistości, eksperymentowanie i próby międzypokoleniowego dialogu. To właśnie te próby refleksji nad tym, czy sztuka Tadeusza Kantora i motywy w niej zawarte nadal dzisiaj inspirują, są najbardziej wartościowe. Jestem przekonana, że dopóki twórczość Kantora inspiruje, dopóty warto na jej kanwie budować działania.

O autorce

• 1. Tadeusz Kantor: Pisma, t. 3: Dalej już nic... Teksty o latach 1985–1990, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Ośrodek Dokumentacji Sztuki Tadeusza Kantora „Cricoteka”, Wrocław – Kraków 2004, s. 322.
• 2. Tadeusz Kantor: O Cricotece, (27.05.2020). We wszystkich cytatach z tekstów Tadeusza Kantora zachowano oryginalną pisownię (przyp. red.).
• 3. Tadeusz Kantor: Maszynopis autorski Tadeusza Kantora, 1981, (16.04.2020).
• 4. Zob. Pedagogika teatru. Kierunki, refleksje, perspektywy, redakcja Justyna Czarnota-Misztal, Magdalena Szpak, Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego, Warszawa 2018.
• 5. Dorota Ogrodzka: Pedagogika teatru jako sztuka, „Dialog” 2016 nr 7–8, s. 120.
• 6. Tamże.
• 7. Zob. Giovanni Raboni: Wstęp, [w:] Tadeusz Kantor: Lekcje mediolańskie, s. 11.
• 8. Tadeusz Kantor: Lekcje mediolańskie, s. 15.
• 9. Tamże, s. 15.
• 10. Tamże, s. 16.
• 11. Cyt. [za:] K. Pleśniarowicz: Dzieło i komentarz Kantora – przenikanie granic, [w:] Tadeusz Kantor, Pisma. t. 3. Dalej już nic… Teksty z lat 1985–1990, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Ośrodek Dokumentacji Sztuki Tadeusza Kantora „Cricoteka”, Wrocław – Kraków 2004–2005, s. 469.
• 12. Mowa o nagrodzie „Słoneczniki”, przyznawanej corocznie w konkursie na najbardziej rozwojową inicjatywę dla dzieci do czternastego roku życia. Nagroda przyznawana jest w sześciu kategoriach, a jurorami są zarówno rodzice, jak i eksperci w dziedzinie psychologii i pedagogiki. Cricoteka zdobyła nagrodę w 2015 roku w kategorii „Sztuki wizualne”.
• 13. Zob. program „Laboratorium zmysłów. Międzypokoleniowa przestrzeń” realizowany w Cricotece w 2016 roku.