Itinerarium polskie

W roku 2007 ukazało się pierwsze polskie wydanie Ku teatrowi ubogiemu. Grotowski nie żył już od ośmiu lat1. Dobiegła tym samym końca, nie bez polemik, praca – rozpoczęta natychmiast po publikacji angielskiego pierwodruku – nad polską wersją szykowaną dla jednego z warszawskich wydawnictw. Jednakże Grotowski podważył jakość tłumaczenia, oświadczając ponadto, że nie ma czasu zająć się przekładem osobiście. Bez udziału autora nie można było dopełnić projektu, toteż wydawcy nie pozostawało nic innego jak rozwiązać umowę. O polskiej edycji Ku teatrowi ubogiemu nie mówiono niemal przez dwadzieścia lat. Dlaczego? Osiński twierdzi, że nigdy nie uzyskał od Grotowskiego jednoznacznej odpowiedzi w tej kwestii2. Racje polityczne, być może, albo też stopniowo nabierany, nieodwracalny dystans do książki powstałej w szczególnym czasie i w odmiennych okolicznościach3.

W każdym razie w roku 1988 Grotowski autoryzuje wydanie w Polsce swojej książki pod tytułem Teksty z lat 1965–1969. Wybór, odkładając niejako od acta hipotetyczną publikację Ku teatrowi ubogiemu. Pierwsza edycja książki ukazała się w 1989 roku, druga 1990 i trzecia w 1999, z następującym spisem treści:

Ku teatrowi ubogiemu

Aktor ogołocony

Teatr Laboratorium 13 Rzędów. Jerzy Grotowski o sztuce aktora

Nie był cały sobą

Techniki aktorskie

Teatr a rytuał

Ćwiczenia

Głos

Odpowiedź Stanisławskiemu

W drugim wydaniu ukazał się dołączony w Aneksie

Performer4.

Osiński, który wraz z Januszem Deglerem był redaktorem tomu, podaje, że podczas wizyty w Workcenter w dniach 26–30 kwietnia 1988 roku Grotowski wspomniał mu o nowym wydaniu Ku teatrowi ubogiemu, mówiąc, że ma już gotowy wstępny zarys. Osiński wysuwa przypuszczenie, że ten zarys mógł być punktem wyjścia do książki zawierającej teksty z lat 1965–19695.

I tak się też stało.

• 1. Ku teatrowi ubogiemu, Instytut im. Jerzego Grotowskiego, Wrocław 2007, pod redakcją Grzegorza Ziółkowskiego (porównanie przekładu z wydaniem angielskim) i Leszka Kolankiewicza, który w osobnym tomie zamieszcza informacje o poszczególnych tekstach.
• 2. Przytaczam te informacje za studium Zbigniewa Osińskiego: L’opera di Jerzy Grotowski come oggetto di studi (Dzieło Jerzego Grotowskiego jako „przedmiot badań”, „Konteksty. Polska Sztuka Ludowa” 2006 nr 1, s. 132–157), w niniejszym tomie na stronach 493–531.
• 3. W latach 1967–1968 Odin nie był jeszcze grupą, której własna przeszłość stanowiłaby jakieś poręczenie. Grotowski był natomiast ukoronowany – jeśli nie obciążony – taką gwarancją. Publikacja Ku teatrowi ubogiemu miała również takie znaczenie: stanowiła wyzwanie ze strony Barby, ze strony Grotowskiego zaś wspaniałomyślny i świadomy gest wdzięczności. Próba sił okazała się zwycięska, wdzięczność dalekowzroczna. Tyle w syntetycznym skrócie można wywnioskować ze świadectwa, jakie Martin Berg zamieścił w rozdziale „Grotowski e TTT” w swojej autobiograficznej powieści Treklang (Terzetto, włoskiego tłumaczenia dla Odin Teatret Archives dokonała Maria Valerio D’Avino). „Wielką szansą dla Odin Teatret, jeśli wręcz nie ratunkiem, był zysk, jaki mogła przynieść książka Grotowskiego”, pisze Berg, który w tamtym czasie pracował w prestiżowym kopenhaskim wydawnictwie. Książka – 264 strony, 97 ilustracji, w tym sporo zdjęć, papier dobrej jakości, wydana w języku angielskim: „prawdziwa zmora dla wydawcy duńskiego” – została wydana w nakładzie 5000 egzemplarzy. Jakkolwiek Grotowski nie stwarzał kłopotów finansowych, skoro „oddał książkę do dyspozycji Odin Teatret, jako formę wsparcia i subwencji”, to drukarza trzeba było opłacić. Dzięki swojemu doświadczeniu Berg zdołał rozwiązać wszystkie problemy, także kwestie prawne z ZAIKSem, instytucją publiczną, która kontrolowała publikacje polskich autorów. Zdołał ponadto wprowadzić tytuł do międzynarodowego obiegu wydawniczego. Barba to przewidział: Ku teatrowi ubogiemu stał się doskonałym i niezawodnym źródłem dochodów dla Odin Teatret. „Jeszcze wiele lat później – pisze Barba – mogłem uzyskiwać pożyczki bankowe na podstawie umów wydawniczych”. Jeśli zaś chodzi o Grotowskiego, ta książka, której użyczył nazwiska, choć nie była tylko jego autorstwa, stała się ewangelią „teatru ubogiego”.
• 4. Jerzy Grotowski: Teksty z lat 1965–1969. Wybór, wybór i opracowanie Janusz Degler, Zbigniew Osiński, Wiedza o Kulturze, Wrocław 1989. Z tekstów nieopublikowanych po włosku z tomu Ku teatrowi ubogiemu podaję tytuły polskiego oryginału: L’attore denudato (Aktor ogołocony) – jest to autonomiczny tekst Grotowskiego, którego podstawą stała się środkowa część jego rozmowy z Barbą (akapity 24–52) Nowy Testament teatru, wchodzącej w skład książki Towards a Poor Theatre; Il Teatro Laboratorio delle 13 File. Jerzy Grotowski sull’arte dell’attore (Teatr Laboratorium 13 Rzędów. Jerzy Grotowski o sztuce aktora). W Aneksie, oprócz Performera, figurują następujące teksty: Konstanty Puzyna: Powrót Chrystusa (Il ritorno di Cristo); Konstanty Puzyna: Załącznik do „Apocalypsis” (Allegato ad „Apocalypsis”); Tadeusz Burzyński: Grotowski – wielkość nieurojona (Grotowski – una grandezza autentica); Zbigniew Osiński: Grotowski wytycza trasy: od Dramatu Obiektywnego (1983–1985) do Sztuk Rytualnych (od 1985 roku) (Grotowski traccia i percorsi: dal Dramma Ogettivo a L’arte come veicolo), [w:] Jerzy Grotowski: Teksty z lat 1965–1969, wydanie II poprawione i uzupełnione, Wiedza o Kulturze, Wrocław 1990, s. 189–213. Performer został opublikowany po polsku w przekładzie Grotowskiego.
• 5. Zob. Zbigniew Osiński: Dzieło Jerzego Grotowskiego jako „przedmiot badań”.