Z ziemi polskiej do włoskiej

Zbigniew Osiński, „Jerzy Grotowski e il suo Laboratorio. Dagli spettacoli a L’arte come veicolo”, pod redakcją Mariny Fabbri, z języka polskiego przełożyła Marina Fabbri, Bulzoni Editore, Rzym 2011

Jerzy Grotowski osiedlił się na stałe we Włoszech w 1986 roku, jednak – jak to zwykle bywa – dopiero po śmierci artysty dostrzega się potrzebę uzupełnienia stanu wiedzy faktograficznej o jego twórczości. I tak, począwszy od 1999 roku na włoskim rynku wydawniczym znacznie wzrosła liczba pozycji zawierających zarówno przekłady wypowiedzi Grotowskiego sprzed 1986 roku, jak i poświęcone jego twórczości artykuły polskich teatrologów. Nie chcąc w tym miejscu powtarzać zamieszczonej w bieżącym numerze „Performera” bibliografii źródeł włoskich, przypomnę tylko najważniejsze z nich: Teatr Laboratorium di Jerzy Grotowski 1959–19691, zawierający teksty Jerzego Grotowskiego i Ludwika Flaszena z lat 1959–1970 oraz dwa teksty Grotowskiego z lat osiemdziesiątych (spisane w języku włoskim wystąpienie Il regista come spettatore di professione [Reżyser jako zawodowy widz] oraz Dalla compagnia teatrale a L’arte come veicolo [Od zespołu teatralnego do sztuki jako wehikułu]). W roku 2006 ukazało się Holiday e Teatro delle Fonti2, gdzie poza tytułowymi pozycjami, włoski czytelnik znajdzie także Sulla genesi di „Apocalypsis” [O powstaniu „Apocalypsis”] – tekst do dziś nie opublikowany po polsku. Następnie w 2007 roku ukazał się drugi3 z trzech tomów Opere e sentieri, przygotowanych przez Workcenter of Jerzy Grotowski and Thomas Richards w ramach projektu „Tracing Road Across”. Składają się nań najistotniejsze dla ówczesnej pracy Workcenter teksty Grotowskiego. Z kolei najważniejszym zbiorem przekładów polskich teatrologów jest wydana 2005 roku książka Essere un uomo totale. Autori polacchi su Grotowski. L’ultimo decennio4 [Być człowiekiem zupełnym. Polscy autorzy o Grotowskim. Ostatnia dekada] – pod redakcją Janusza Deglera, Grzegorza Ziółkowskiego, Mariny Fabbri i Renaty Molinari, zawierająca teksty autorstwa Janusza Deglera, Tadeusza Burzyńskiego, Tadeusza Kornasia, Grzegorza Niziołka, Ludwika Flaszena, Haliny Filipowicz, Małgorzaty Dziewulskiej, Zbigniewa Osińskiego, Leszka Kolankiewicza, Mateusza Kanabrodzkiego, Zbigniewa Majchrowskiego oraz Ritratto di Famiglia [Portret rodzinny5] autorstwa Kazimierza Grotowskiego. Wydana w 2011 roku na włoskim rynku książka Zbigniewa Osińskiego Jerzy Grotowski e il suo Laboratorio. Dagli spettacoli a L’arte come veicolo6 [Jerzy Grotowski i jego Laboratorium. Od przedstawień do sztuki jako wehikułu] jawi się w tym kontekście jako niezbędne uzupełnienie stanu włoskiej wiedzy o Grotowskim i jego teatrze. Składa się na nią wybór tekstów Zbigniewa Osińskiego, dobrze znanych polskiemu czytelnikowi, opublikowanych w książkach Grotowski i jego Laboratorium7, Grotowski wytycza trasy8 oraz Jerzy Grotowski. Źródła, inspiracje, konteksty9.

Marina Fabbri, tłumaczka i redaktorka tomu, podzieliła go na cztery tematyczne części, niekoniecznie odzwierciedlające chronologię ukazywania się oryginałów. W części pierwszej – Inicjacja – zamieszczono artykuły: Pierwsza inicjacja Jerzego Grotowskiego oraz Pierwsze laboratorium teatralne Grotowskiego. Studenckie Koło Naukowe 1951–1959; w drugiej – Spektakle – znalazły się teksty: Pierwsze samodzielne prace; „Ku teatrowi ubogiemu”. Opole 1959–1964, W kręgu „religii człowieka”, „Teatr przestrzeni” Jerzego Grotowskiego i Jerzego Gurawskiego oraz Ryszard Cieślak – dzisiaj. Niektóre ślady i inspiracje. Część trzecia zatytułowana jest Przygoda i spotkanie, a tworzą ją: W poszukiwaniu kultury czynnej. Wrocław 1971–1976 oraz Grotowski wytycza trasy: od Dramatu Obiektywnego (1983–1986) do Sztuk Rytualnych (od 1985 roku). Ostatnia, czwarta część – Refleksje i tradycje – zawiera artykuły: Tradycja Konstantego S. Stanisławskiego w Reducie (1919–1939) i Teatrze Laboratorium (1959–1984), Utopia praktykowana. Na przykładzie wypowiedzi Grotowskiego: „Święto” i „Przedsięwzięcie Góra. Project: the Mountain of Flame”, Grotowski wobec gnozy oraz tekst pod włoskim tytułem Grotowski al Collège de France. Tradizione e memoria, powstały na podstawie polskich Grotowski w Collège de France oraz Tradycja i pamięć w wykładach Grotowskiego w Collège de France. Całość została opatrzona trzema wstępami: Eugenia Barby, Zbigniewa Osińskiego i Mariny Fabbri. W charakterze posłowia opublikowano artykuł Zbigniewa Osińskiego Dzieło Jerzego Grotowskiego jako „przedmiot badań” 10i tekst wybitnego włoskiego teatrologa Franca Ruffiniego I libri di Jerzy Grotowski [Książki Jerzego Grotowskiego] poświęcony kolejnym wydaniom Ku teatrowi ubogiemu (jego polski przekład ukazuje się w bieżącym numerze „Performera”).

Wstęp Eugenia Barby (w języku polskim publikowany także w niniejszym numerze „Performera”) to serdeczne powitanie Osińskiego na włoskiej ziemi i we włoskim języku, pełen szacunku hołd złożony cichemu i wiernemu kronikarzowi pracy Grotowskiego. Jakby na potwierdzenie jego słów po wstępie Barby następuje interesująca autoprezentacja samego autora w kolejnym wstępie: nie tyle prezentacja książki, ile historia relacji i spotkań z Grotowskim, złożona z fragmentów polskiej książki, nad którą Zbigniew Osiński pracuje obecnie. Autor opowiada między innymi o tym, jak wyglądała często niełatwa współpraca przy kolejnych publikacjach, począwszy od książki Grotowski i jego Laboratorium w 1976 i 1977 roku, podkreślając jednocześnie wartość pracy historycznej dla twórcy-Grotowskiego, który nie miał pamięci do dat i sam często posiłkował się wspomnianą książką. Osiński mówi też o początkowych trudnościach z dostępem do materiałów archiwalnych i szansie, jaka otworzyła się przed nim, kiedy w 1990 roku, w byłej siedzibie Teatru Laboratorium we Wrocławiu, otworzono Ośrodek Badań Twórczości Jerzego Grotowskiego i Poszukiwań Teatralno-Kulturowych, którym kierował początkowo sam, następnie ze Stanisławem Krotoskim. Interesujący jest także kolejny fragment, czyli opis niedoszłego spotkania Grotowskiego z Konradem Swinarskim w programie telewizyjnym poświęconym książce Osińskiego Teatr Dionizosa. Romantyzm w polskim teatrze współczesnym11 (zapis wypowiedzi Swinarskiego także w bieżącym numerze „Performera”).

Kilka interesujących uwag poświęca Osiński książce Ku teatrowi ubogiemu i jej znaczeniu dla Teatru Laboratorium. Snuje też krótkie wspomnienie o aktorach Grotowskiego i wewnętrznej dynamice zespołu (zwłaszcza o rywalizacji o uwagę Grotowskiego), przede wszystkim o relacji Grotowskiego i Cieślaka, a także – słowami Jerzego Gurawskiego o roli w teatrze samego Grotowskiego12. W końcu Osiński przypomina wywiad Michała Kubicy z Grotowskim13 z 1972 roku, oscylujący wokół pracy człowieka nad sobą. Całość zamyka kilka uwag na temat stosunku Grotowskiego do badaczy teatru jako takich.

Włoska monografia Zbigniewa Osińskiego widziana w całości jest próbą zebrania w jednym miejscu prac z różnych okresów w formie usystematyzowanej a posteriori monografii. Jeśli spojrzeć na nią przez pryzmat, wspomnianej już, nowej polskiej książki, nad którą pracuje obecnie Autor, zabieg Redaktorki tomu stanowi element szerszego procesu podsumowywania przez Zbigniewa Osińskiego swojej relacji – zawodowej i osobistej – z Jerzym Grotowskim.

Jak zauważa w swoim wstępnie Eugenio Barba, takie książki, jak Grotowski e il suo Laboratorio, stanowiące solidne porcje systematycznej wiedzy, w dzisiejszych czasach trudno znajdują wydawcę. A jednak ukazanie się tego tomu we Włoszech, możliwe dzięki staraniom Mariny Fabbri i Franca Ruffiniego, dostarczy włoskim badaczom niezbędnego zaplecza faktów, które pozwolą ograniczyć swobodę interpretacji jego twórczości, przeważnie na zasadzie post hoc ergo propter hoc.

Włoska książka Zbigniewa Osińskiego jest opracowaniem ważnym i wyróżniającym się pod wieloma względami na tle współczesnych publikacji włoskich poświęconych teatrowi, chociażby ze względu na wyjątkową skrupulatność faktograficzną autora. Ukazując źródła, inspiracje i konteksty twórczości Grotowskiego z punktu widzenia badacza i świadka, ma też szanse otworzyć nowe pola dyskusji dla historyków teatru. Czas pokaże, czy przyczyni się także do zróżnicowania dominującego we Włoszech dyskursu, w którym Grotowski ogłoszony został protagonistą dwudziestowiecznej gnozy par excellence.

O autorze »

• 1. Teatr Laboratorium di Jerzy Grotowski 1959–1969, redakcja Ludwik Flaszen, Carla Pollastrelli, Renata Molinari, wyd. I: Pontedera 2001, wyd. II: La casa Usher, Florencja 2006, przełożyła Carla Pollastrelli, wstępem opatrzyli: Roberto Bacci, Carla Pollastrelli, Ludwik Flaszen. Szczegółowy spis zawartości można znaleźć we wspomnianej już bibliografii źródeł włoskich.
• 2. Jerzy Grotowski: Holiday e Teatro delle Fonti, La casa Usher, Florencja 2006. Wstępem opatrzyła Carla Pollastrelli, przełożyła z języka polskiego i angielskiego Carla Pollastrelli (rewizja przekładu z języka angielskiego Mario Biagini).
• 3. Opere e sentieri, tom II: Jerzy Grotowski. Testi 1968–1998, redakcja Antonio Attisani, Mario Biaggini, wstępem opatrzył Antonio Attisani, Bulzoni Editore, Rzym 2007.
• 4. Essere un uomo totale. Autori polacchi su Grotowski. L’ultimo decennio, redakcja Janusz Degler, Grzegorz Ziółkowski, Marina Fabbri, Renata Molinari, Titivillus Edizioni, Piza 2005. Wstępem opatrzyli Giorgio Amato i Grzegorz Ziółkowski (z języka polskiego przełożyła Marina Fabbri).
• 5. Kazimierz Grotowski: Portret rodzinny, „Pamiętnik Teatralny” 2000 z. 1–4, s. 9–36.
• 6. Zbigniew Osiński: Jerzy Grotowski e il suo Laboratorio. Dagli spettacoli a L’arte come veicolo, Bulzoni Editore, Rzym 2011, przekład z języka polskiego i redakcja Marina Fabbri (współpraca przy przekładzie: Marzena Borejciuk), wstępem opatrzyli Eugenio Barba, Zbigniew Osiński i Marina Fabbbri, posłowiem opatrzyli Franco Ruffini i Zbigniew Osiński.
• 7. Zbigniew Osiński: Grotowski i jego Laboratorium, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1980.
• 8. Zbigniew Osiński: Grotowski wytycza trasy. Studia i szkice, Wydawnictwo Pusty Obłok, Warszawa 1993.
• 9. Zbigniew Osiński: Jerzy Grotowski. Źródła, inspiracje, konteksty, Wydawnictwo słowo/obraz terytoria, tom I: Gdańsk 1998 i 2009, tom II: Wydanie drugie, poprawione: Prace z lat 1999–2009, Gdańsk 2009.
• 10. Zbigniew Osiński: Dzieło Jerzego Grotowskiego jako „przedmiot badań”, „Konteksty. Polska Sztuka Ludowa” 2006 nr 1, s. 132–157.
• 11. Zbigniew Osiński: Teatr Dionizosa. Romantyzm w polskim teatrze współczesnym, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1972.
• 12. I tylko tego miejsca żal…, wywiad Beaty Zaremby z Jerzym Gurawskim, scenografem Teatru 13 Rzędów, autorem wystawy poświęconej opolskiej historii teatru Jerzego Grotowskiego, „Gazeta Opolska”, nr 53 (752), 30 grudnia 1997 – 8 stycznia 1998.
• 13. Michał Kubica: Impresje monachijskie Jerzego Grotowskiego. Na temat wrażeń z pobytu w Monachium, mieście XX Letnich Igrzysk Olimpijskich, audycja wyemitowana 27 listopada 1972 roku.