Pisma Grotowskiego

Pierwodruk: Gli scritti di Grotowski, „Teatro e Storia” 2015 nr 36, s. 187–192.

Tekst jest odpowiedzią na pięć pytań Mariny Fabbri, redaktorki bloku poświęconego włoskiemu wydaniu tekstów Jerzego Grotowskiego, który ukazał się w „Teatro e Storia” (2015 nr 36). 1. Z jakich powodów we włoskim wydaniu tekstów, w przeciwieństwie do wydania polskiego, nie uwzględniono tekstów: Nowy Testament Teatru, Grotowski powtórzony i dwunastu niepublikowanych tekstów z okresu parateatralnego pod redakcją Leszka Kolankiewicza; 2. Czy uważasz, że włoski czytelnik mógłby nie zrozumieć tych tekstów, które nie znalazły się we włoskim zbiorze lub nie ma ku temu odpowiednich narzędzi? 3. Czym dla Ciebie i Thomasa Richardsa jest spuścizna tekstów Grotowskiego; jakich zasad przestrzegacie, by szanować jego wolę? 4. Kilka tekstów przeczytałeś teraz po raz pierwszy, ponieważ wcześniej były dostępne tylko w języku polskim. Jakie są twoje wrażenia z tej lektury? 5. Czy projekt wydawniczy będzie miał ciąg dalszy? Czy zostaną opublikowane teksty nieuwzględnione we włoskim wydaniu oraz wykłady rzymskie i paryskie?1

Droga Marino,

staram się odpowiedzieć w najbardziej zwięzły i najprostszy z możliwych sposobów. Przepraszam, jeśli kazałem Ci czekać dłużej niż planowałem, ale pracujemy nad wieloma rzeczami (w tym nad trzecim tomem, który jest bardzo ciekawy).

Gdy zostanie ogłoszony czwarty tom (wiosną 2016), włoski czytelnik będzie miał do dyspozycji około 950 stron tekstów, w tym wiele wcześniej niepublikowanych oraz poprawione i sprawdzone z oryginałem tłumaczenia wcześniejszych. Wszystko to wymaga tytanicznej pracy, skrupulatności i uwagi. Ogromne bogactwo tekstów, jakie jest jej efektem, może stanowić przyczynek do badań, analiz, porównań i refleksji. Do tej pory opublikowaliśmy już 530 stron. Podtytuły czterech tomów odnoszą się do istotnych etapów twórczej podróży Grotowskiego. Są to, kolejno: Możliwość teatru, Teatr ubogi, Poza teatr i Sztuka jako wehikuł.

Przed rozpoczęciem pracy nad tą publikacją Thomas i ja znaliśmy już wiele tekstów Grotowskiego. Byłem jednak zaskoczony, kiedy po raz pierwszy przeczytałem tłumaczenia Carli Pollastrelli z pierwszego, drugiego i trzeciego tomu. Uderzyła mnie ogromna aktywność Grotowskiego na różnych polach, zawsze spójna i zaskakująco aktualna. Miałem również wrażenie (z pewnością bardzo subiektywne), że rozpoznaję w tych tekstach – nawet młodzieńczych – ton i barwę głosu tego Grotowskiego, którego znałem przez ostatnich dwanaście lat jego życia. Może nigdy nie był młody? A raczej nigdy się nie zestarzał i na wszystkich etapach podróży dążył do swoich najbardziej skrywanych i najważniejszych celów?

Zaskoczeniem była dla mnie także lektura tekstów, które składały się na Ku teatrowi ubogiemu. Nowe i bardzo dokładne tłumaczenia polskich oryginałów przywróciły tym tekstom, na których tworzyła się historia większości teatru XX wieku, nieoczekiwaną złożoność i głębię.

Jeśli chodzi o kryteria redakcyjne, wydanie włoskie spełnia te same kryteria, które przyjęto dla wydania polskiego. Opisano je we wstępie, na dwunastej stronie pierwszego tomu i dziesiątej stronie drugiego:

Włoskie, czterotomowe wydanie, spełnia kryteria zdefiniowane przez redaktorów pierwszego, polskiego wydania. Jednym z najtrudniejszych wyzwań było ustalenie listy tekstów: za decydujące kryterium włączenia tekstu do zbioru przyjęto fakt, że sam Grotowski uważał tekst za gotowy do druku. Cały zbiór zawiera artykuły i eseje autoryzowane, opublikowane lub przygotowane do druku przez autora; transkrypcje konferencji, przemówień i wystąpień publicznych, których redakcję nadzorował Grotowski (często z pomocą współpracowników) lub które autoryzował do druku. Uwzględniono także najważniejsze wywiady, transkrypcje spotkań, listy otwarte i inne teksty, dotyczące przede wszystkim pracy twórczej i badań w dziedzinie teatru i kultury. Nie uwzględniono licznych, nieautoryzowanych transkrypcji konferencji, relacji dziennikarskich, notatek zaczerpniętych z przemówień i spotkań publicznych, a nawet transkrypcji wywiadów radiowych, telewizyjnych i filmowych, co do których nie istnieje żaden ślad opracowania czy redakcji Grotowskiego; wykluczono również listy gratulacyjne, dedykacje, wiersze, krótkie wypowiedzi okolicznościowe, cytowane w prasie, materiały i korespondencję prywatną.

Oczywiście w przypadku tak dynamicznych i wieloaspektowych tekstów, jak pisma Grotowskiego, kryteria redakcyjne mają pewien margines wyboru. Decyzje podejmowaliśmy świadomie i jesteśmy za nie odpowiedzialni. Od początku zdecydowaliśmy się na współpracę z naszymi polskimi kolegami redaktorami nad książką, która nie jest wydaniem krytycznym. Aparat krytyczny zredukowaliśmy bowiem do minimum. Kryteria, jakimi zdecydowaliśmy się kierować przy tworzeniu spisu tekstów wydań polskiego i włoskiego oraz inne wybory redakcyjne, zasadzają się na instrukcjach pozostawionych przez Grotowskiego do publikacji jego tekstów (publikujemy teksty przez niego autoryzowane lub przerobione albo przygotowane do druku, a zatem wykluczamy teksty fałszywie mu przypisywane lub przez niego nieautoryzowane, nie dodajemy komentarzy i uwag wyjaśniających, ale uzupełniamy publikację o notatki o charakterze czysto bibliograficznym i historycznym, zamieszczane po każdym tekście, układamy całość w porządku itd.).

Paradoksalnie to polskie wydanie jest sui generis, w tym sensie, że biorąc pod uwagę specyfikę historii publikacji tekstów Grotowskiego w jego kraju, po długich dyskusjach i refleksjach z członkami zespołu redakcyjnego postanowiliśmy uzupełnić polskie wydanie dwoma aneksami spełniającymi określone kryteria, ponieważ uznaliśmy, że zamieszczone w nich materiały mogą być ważne dla polskich czytelników lub naukowców. Załącznik A zawiera pierwsze wersje dwóch fundamentalnych tekstów, które historycznie stały się punktem odniesienia dla polskiego czytelnika, ale zostały znacznie zmodyfikowane w swojej ostatecznej wersji. Mam tu na myśli Święto, Teatr Źródeł, a także Nowy Testament teatru, opublikowanego w Polsce stosunkowo niedawno, w tomie Ku teatrowi ubogiemu [pod redakcją] prof. [Leszka] Kolankiewicza2, który nie był w Polsce szerzej znany. Załącznik B zawiera serię maszynopisów, które były częścią dużego zbioru przemówień i wykładów Grotowskiego z okresu od końca lat sześćdziesiątych do siedemdziesiątych XX wieku pod redakcją prof. Kolankiewicza. Zbiór został opracowany z myślą o druku, chociaż liczne teksty były już wcześniej zamieszczone w czasopiśmie „Dialog”, także w opracowaniu prof. Kolankiewicza, jednak na początku lat osiemdziesiątych Grotowski podjął decyzję, że nie wyda zgody na publikację tomu. Teksty opublikowane za życia autora oraz pisma przez niego zmienione i autoryzowane zawarto w głównej części tomu. Pisma niepublikowane i nieprzygotowane przez autora do druku zawarto w aneksie B do wydania polskiego. Stało się tak w przypadku Polski ze względu na specyfikę polskiego odbiorcy. Materiały te nie pojawiają się we włoskim wydaniu. Zależało nam na tym, żeby wydanieaby w większym stopniu trzymało się ustalonych przez nas kryteriów redakcyjnych.

Oczywiście bardziej szczegółowe instrukcje Grotowskiego dotyczą dość ograniczonej liczby tekstów, zwłaszcza tych, które są dostępne w różnych wersjach. Bardzo jasne i ważne wskazówki mamy zwłaszcza do tekstów, które przez lata poprawiał i co do których wskazał, którą wersję należy uznać za ostateczną. Dlatego też, ilekroć [w takim przypadku] dysponujemy wersją poprawioną i uznaną przez autora za ostateczną, zastępuje ona poprzednią wersję lub wersje.

Jeśli chodzi o Nowy Testament teatru, kwestię redakcji tych tekstów wyjaśniono we wstępie do drugiego tomu (strony 12 i 13), w którym mowa o tekstach Aktor ogołocony i Nowy Testament teatru i przyczynach dokonanych przez redakcję wyborów. Aktor ogołocony jest znany przede wszystkim w Polsce i odpowiada, z pewnymi znaczącymi poprawkami, centralnej części Nowego Testamentu teatru, to jest rozmowie z Eugeniem Barbą, pierwotnie opublikowanej w języku włoskim [w:] Eugenio Barba: Alla ricerca del teatro perduto (Marsilio, Padwa 1965), następnie zaś w języku angielskim (Jerzy Grotowski: Towards a Poor Theatre, Odin Teatrets Forlag, Holstebro 1968) oraz w licznych tłumaczeniach tego znanego tomu na inne języki. Aktor ogołocony i Nowy Testament teatru funkcjonowały w obiegu niezależnie – pierwszy tylko w Polsce, a drugi za granicą. Nowy Testament teatru jest również dostępny w języku włoskim (i w wielu innych językach), ponieważ jest regularnie publikowany w Ku teatrowi ubogiemu. Włoski czytelnik ma zatem do niego łatwy dostęp. Tekst, który nie ma własnej historii obiegu w Polsce (jeśli nie liczyć stosunkowo niedawnego polskiego wydania Ku teatrowi ubogiemu, o którym uprzednio wspomniałem), został opublikowany w aneksie A do polskiego wydania, a Aktor ogołocony wszedł do korpusu tekstów w zasadniczej części tomu. Jeśli chodzi o wydanie włoskie, to fakt, że Grotowski pod koniec lat osiemdziesiątych wybrał Aktora ogołoconego do zbioru, który autoryzował – Teksty z lat 1965–1969[Jerzy Grotowski: Teksty z lat 1965–1969. Wybór, wybór i redakcja Janusz Degler, Zbigniew Osiński, Wydawnictwo „Wiedza o kulturze”, Wrocław 1989; wydanie 2 poprawione i uzupełnione 1990. [K.W.]– zaważył na decyzji, które z dwóch pism zostanie włączone do włoskiego wydania Testi. Niewłaściwe byłoby publikowanie dwóch podobnych tekstów, jednego po drugim, w książce, która nie jest edycją krytyczną.

Wersje końcowe zostały zawarte w większości w książkach wskazanych przez Grotowskiego jako źródła odniesienia. Wśród nich jest także tom Teksty z lat 1965–1969 (wydanie 2, z 1990, zawiera ważne zmiany względem pierwszego, z 1989, w tym także w tekście Aktor ogołocony) oraz The Grotowski Sourcebook (1997). Bardziej szczegółowe informacje można znaleźć we wstępach do pierwszego i drugiego tomu wydania włoskiego (strony 13 i 10) i w notach bibliograficznych do każdego tekstu.

Grotowski powtórzony. Słowa, słowa, słowa, o który mnie pytasz, to nie jest tekst Grotowskiego. To notatki trzech różnych osób ze spotkania, które odbyło się w okresie poważnych napięć społecznych i politycznych w Polsce 20 marca 1981 na Uniwersytecie Gdańskim z uczestnikami seminarium literatury polskiej prof. Marii Janion. Grotowski uważał, że to bardzo ciekawy dokument i wiele lat później napisał do wydawcy list w tej kwestii3, ale tekst nie spełnia kryteriów, jakie przyjęliśmy na potrzeby naszego wydania. Mimo to zdecydowaliśmy się włączyć go do edycji polskiej, ponieważ wcześniej już dwukrotnie ukazał się w ojczyźnie Grotowskiego i dlatego, że może być ciekawy dla polskiego czytelnika z powodów historycznych. Oczywiście to ważny dokument i nie miałbym nic przeciwko opublikowaniu go po włosku, może razem z listem Grotowskiego i tekstem Bubera, do którego nawiązuje autor. Jednak powtarzam – widać jak na dłoni, że nie mamy do czynienia z tekstem Grotowskiego.

Jeszcze inny przypadek stanowią materiały (a nie „niepublikowane teksty”) zredagowane przez prof. Kolankiewicza i nigdy nieprzygotowane do druku przez Grotowskiego. Mam na myśli maszynopisy zawarte w tomie, o którym wspomniałem wcześniej. Autor nie opracował tych materiałów – poza dwoma wyjątkami, zawartymi zarówno w zbiorze polskim, jak i włoskim. Chodzi o Wokół powstawania „Apocalypsis” i Mowę pożegnalną do wychowanków. Oba teksty zawierają odręcznie naniesione przez Grotowskiego poprawki do maszynopisu oraz wzmiankę o prawach autorskich: „Grotowski © 1984”. Wokół powstawania „Apocalypsis” został opublikowany po raz pierwszy za życia Grotowskiego, w 1984 roku, a Mowa pożegnalna do wychowanków pośmiertnie, w przekładzie na język angielski, w 2008 roku. Materiały zredagowane przez prof. Kolankiewicza, niepoprawione i nieprzygotowane do druku przez Grotowskiego nie zostały opublikowane we włoskim wydaniu, które spełnia ustalone kryteria.

W przyszłości, poza pracami nad trzecim i czwartym tomem, będziemy przygotowywać grunt pod wydania francuskie i angielskie. Ponadto, po zakończeniu publikacji tekstów, zamierzamy udostępnić bardzo szeroki wybór materiałów z wykładów rzymskich z 1982 i w Collège de France. Także w tym przypadku będzie to wymagająca i skomplikowana praca, więc prosimy wszystkich o cierpliwość.

Zważywszy na to, nie zajmiemy się wydaniem takich tekstów, jak Grotowski powtórzony. Słowa, słowa, słowa czy materiały zebrane przez prof. Kolankiewicza. Podjęliśmy tę decyzję po długim namyśle. Osobiście nie mam nic przeciwko, na przykład, publikacji online materiałów nieuwzględnionych we włoskim wydaniu, w każdym razie należy je opatrzyć komentarzem, dlaczego nie można ich uznać za teksty „Grotowskiego”.

Każdy czytelnik czterech tomów włoskiego wydania, przygotowanego dzięki wspólnej, trwającej trzy lata pracy redaktorów polskiej edycji i wsparciu Fondazione Pontedera Teatro, zrozumie, że trzyma w rękach ogromne bogactwo i zda sobie sprawę, z jakim wysiłkiem, dbałością o szczegóły, miłością, pietyzmem i znawstwem pracowały Carla Pollastrelli, Renata Molinari i Magda Złotowska, od których otrzymaliśmy ten dar, bogactwo znaczeń, jakie płynie tak z tekstów wcześniej niepublikowanych w języku włoskim, jak z nowych tłumaczeń.

We wstępie (s. 9 pierwszego tomu) czytamy:

Zbiór Teksty 1954–1998 stanowi artystyczną i intelektualną biografię Grotowskiego, napisaną jego słowami; pozwala nam poznać praktykę i myśli Grotowskiego nie tylko dotyczące teatru i sztuki, ale także problemów politycznych, społecznych i ludzkich, z jakimi mierzył się przez całe życie.

Zgadzam się z tym i mam szczerą nadzieję, że czytając teksty, skupimy się na tym, co ważnego płynie z nich dla naszego życia, pracy i epoki poszukującej sensu mimo nikłych nadziei. Grotowski zadaje konkretne, istotne i realne pytania sobie, swoim kolegom i nam. Jaka będzie moja odpowiedź? Jak ty odpowiesz?

Daj mi znać, droga Marino, jeśli potrzebujesz dodatkowych wyjaśnień. Ściskam Cię mocno w to piękne i upalne lato, dziękuję za zainteresowanie i dyspozycyjność.

Mario

Z języka włoskiego przełożyła Katarzyna Woźniak

• 1. Dziękuję Carli Pollastrelli za udostępnienie pytań Mariny Fabbri (przyp. tłum).
• 2. Jerzy Grotowski: Ku teatrowi ubogiemu, opracował Eugenio Barba, przedmowa Peter Brook, przełożył z języka angielskiego Grzegorz Ziółkowski, redakcja wydania polskiego Leszek Kolankiewicz, Instytut im. Jerzego Grotowskiego, Wrocław 2007 (przyp. tłum.).
• 3. Zob. List Jerzego Grotowskiego z kwietnia 1988 roku, [w:] Grotowski powtórzony, wstęp i opracowanie Stanisław Rosiek, Wydawnictwo słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2009, s. 97–103 (przyp. red.).