Teatr 13 Rzędów

kameralna scena przy Rynku w Opolu, działająca pod egidą Domu Związków Twórczych, założona w roku 1958 (oficjalna inauguracja 16 maja premierą Freuda teorii snów Antoniego Cwojdzińskiego) przez aktorskie małżeństwo, Stanisławę Łopuszańską-Ławską i Eugeniusza Ławskiego. Dysponował małą salą (72 m² powierzchni; z wszystkimi pomieszczeniami zaplecza – 84,5 m²) z płytką estradową sceną i 13 rzędami krzeseł na widowni (około 116 miejsc). W teatrze tym jesienią 1958 Jerzy Grotowski zrealizował spektakl Pechowcy (premiera 8 XI 1958), który był autorską adaptacją Rodziny pechowców Jerzego Krzysztonia. Wiosną 1959 teatr przeszedł głęboki kryzys finansowy i artystyczny, którego efektem było jego całkowite zamilknięcie i zakończenie współpracy z małżeństwem Ławskich. Wówczas narodził się w Opolu pomysł sprowadzenia do 13 Rzędów nowego kierownictwa i nowego zespołu, co w efekcie doprowadziło do objęcia sceny przez Jerzego Grotowskiego (kierownik artystyczny) i Ludwika Flaszena (kierownik literacki). Decydujące rozmowy z władzami Opola odbyły się na przełomie maja i czerwca 1959. Swój zespół Grotowski i Flaszen budowali w zasadzie od nowa (z aktorów pracujących wcześniej w Teatrze 13 Rzędów pozostał tylko jeden – Adam Kurczyna). W grupie aktorów zaproszonych w 1959 do Opola przeważali młodzi absolwenci krakowskiej PWST: Tadeusz Bartkowiak, Barbara Kurzejówna-Barska, Rena Mirecka, Stanisław Szreniawski. Dołączył do nich nie posiadający wówczas jeszcze zawodowego dyplomu Antoni Jahołkowski, występujący w Teatrze Rozmaitości, a następnie aktor Teatru Ziemi Opolskiej Zygmunt Molik. Ten – jak pisał Grotowski – „opolski teatr pochodzenia krakowskiego” od początku przyjął status „zawodowego teatru eksperymentalnego”, deklarując, że jego celem jest praca nad stworzeniem nowego kształtu sztuki teatru zgodnie z ówczesnymi poglądami kierownika artystycznego (zob. „neo-teatr”). Inauguracyjną premierą Teatru 13 Rzędów pod nowym kierownictwem był Orfeusz według Jeana Cocteau (8 X 1959 roku). Kolejne przedstawienia zrealizowane w Opolu stanowią niejako kolejne etapy drogi wiodącej Grotowskiego i jego współpracowników od eksperymentów o charakterze awangardowej prowokacji (Kain George’a Gordona Byrona, 30 I 1959; Misterium-buffo wg Włodzimierza Majakowskiego, 31 VII 1960; Siakuntala wg Kalidasy, 13 XII 1960), przez kontrowersyjne, „bluźniercze” interpretacje kanonu polskiego dramatu romantycznego (Dziady wg Adama Mickiewicza, 13 VI 1961; Kordian wg Juliusza Słowackiego, 13 II 1962), ku przedstawieniom, w których główne idee Grotowskiego znajdowały swój pierwszy pełny wyraz teatralny (Akropolis, wg Stanisława Wyspiańskiego, 10 X 1962; Tragiczne dzieje doktora Fausta wg Christophera Marlowe’a, 23 IV 1963). Ostatnim zrealizowanym całkowicie w Opolu i mającym tu swoją premierę przedstawieniem było Studium o Hamlecie według Williama Shakespeare’a i Stanisława Wyspiańskiego (premiera 17 III 1964). Sporadycznie pojawiały się na afiszu przedstawienia nie reżyserowane przez Grotowskiego (Kabaret Błażeja Sartra, reż. Zygmunt Molik, Idiota, reż. Waldemar Krygier), wśród których znaczną część stanowiły programy realizowane w ramach Estrady Publicystycznej. Zespół Teatru podlegał licznym zmianom. Od roku 1960 do grona stałych współpracowników dołączył architekt Jerzy Gurawski, twórca przestrzennego kształtu kolejnych spektakli, począwszy od Siakuntali. Z zespołu aktorskiego już po pierwszym sezonie odeszli Tadeusz Bartkowiak i Stanisław Szreniawski; w trakcie drugiego sezonu (oficjalnie od 1 X 1961) z zespołem rozstali się Adam Kurczyna i Barbara Kurzejewska-Barska. W ich miejsce na krótko pojawili się Andrzej Kopczewski (X 1961 – II 1962) i Maciej Prus (sezon 1962/63), a na nieco dłużej: Ewa Lubowiecka (sezony 1960/61 i 1961/1962) i Gaston Kulig (sezony 1963/64 i 1964/65). Na dłużej z zespołem związali się także: Andrzej Bielski (od 1 V 1960 do początków 1965), Maja Komorowska (od 1 X 1961 do 1 III 1968, z przerwą w sezonie 1963/64) i Mieczysław Janowski (1964–69), zaś na stałe weszli w jego skład Zbigniew Cynkutis (od 1 VI 1961), Ryszard Cieślak (od 1 X 1961) i Stanisław Scierski (od 1 IX 1964). Znaczna rotacja aktorów spowodowana była przede wszystkim specyfiką pracy i środowiska, stawianymi przez Grotowskiego wymaganiami, a także ciężkimi warunkami życia, z jakimi w Opolu trzeba się było borykać (aktorzy w większości mieszkali w ubogich, sublokatorskich pokojach). Teatr 13 Rzędów był teatrem eksperymentalnym, z założenia więc nie miał dawać aktorom możliwości popisu, zdobycia sławy, zaspokojenia swojej próżności i tym podobnych potrzeb, które w sposób oczywisty motywują do pracy na scenie. Sposób działania Grotowskiego i jego stosunek do aktorów nie pozostawiał żadnych wątpliwości co do wysokich wymagań, jakie stawiał swoim aktorom. W swych późniejszych wspomnieniach członkowie zespołu przyznawali, że w Teatrze 13 Rzędów Grotowski był tyranem, rządzącym bezwzględnie i stosującym wobec aktorów przeróżne strategie psychologicznej manipulacji w celu takiego urobienia aktorów, by mogli stać się w jego rękach „plasteliną”. Dyscyplinę wewnątrz zespołu wzmacniały też nienaruszalne zasady etyczne: zakaz spóźniania się na próby, nakaz milczenia godzinę przed przedstawieniem (wprowadzony oficjalnie w czerwcu 1961). Stopniowo też wzrastały obciążenia związane z treningiem, co wiązało się z rozwojem laboratoryjnej pracy nad techniką aktorską. Wzrost jej znaczenia znalazł odbicie w podjętej w 1962 roku decyzji o zmianie nazwy na Teatr-Laboratorium 13 Rzędów. W tym samym roku, po premierze Akropolis w codziennej pracy zespołu pojawił się nowy stały element – ćwiczenia, trwające od dwóch do trzech godzin i prowadzone przez aktorów, mianowanych specjalistami od poszczególnych zagadnień. I tak Zygmunt Molik odpowiedzialny był za ćwiczenia głosu, Rena Mirecka za plastykę ruchu, Ryszard Cieślak za ćwiczenia fizyczne, Zbigniew Cynkutis za podstawowe zadania aktorskie, zaś Antoni Jahołkowski za śpiew i muzykę. Efektem tych prac było stopniowe kształtowanie się specyficznego treningu, stanowiącego swoisty znak rozpoznawczy Teatru. Wraz z kolejnymi przedstawieniami powstałymi w pierwszej połowie lat 60. Teatr 13 Rzędów ze stosunkowo mało znanej sceny awangardowej w ciągu kilku zaledwie sezonów przemienił się w jedną z ważniejszych scen kraju, rozpoczynając pod koniec swej działalności karierę międzynarodową. Mimo to był od początku atakowany przez część środowiska opolskiego, a stopniowo coraz częściej także przez lokalne władze państwowe i partyjne, co groziło jego likwidacją i uniemożliwiało trwałą poprawę ciężkich warunków życia i pracy. By przeciwdziałać oskarżeniom o elitaryzm, a także dla upowszechniania idei i działalności Teatru, powołano Koło Przyjaciół Teatru 13 Rzędów, organizowano też „festyny teatralne”. Po okresie początkowej względnej życzliwości, krytyka ze strony władz stopniowo narastała i pojawiły się poważne próby likwidacji Teatru. Pomimo rozmaitych inicjatyw o charakterze mniejszych lub większych kompromisów (Estrada Publicystyczna, założenie przy Teatrze Podstawowej Organizacji Partyjnej PZPR), doprowadziło to ostatecznie w roku 1965 do przeniesienia zespołu Grotowskiego do Wrocławia, gdzie działał on jako Teatr Laboratorium. Był to zarazem koniec Teatru 13 Rzędów w Opolu. W jego siedzibie przy Rynku mieści się obecnie Pub „Maska”.