Flaszen Ludwik

(ur. 4 czerwca 1930 roku w Krakowie – zm. 24 października 2020 roku w Paryżu), eseista, pisarz, krytyk literacki i teatralny, tłumacz, współzałożyciel i współanimator Teatru Laboratorium przez cały okres jego istnienia (1959–1984), w latach osiemdziesiątych – dyrektor.

Urodził się w Krakowie, dzieciństwo spędził w Czechowicach-Dziedzicach, w 1939 roku wyjechał z rodzicami do Krakowa, rok później do Lwowa, skąd – w ramach wywózki – trafił do Republiki Maryjskiej. Do Polski wrócił w 1946 roku, ukończył gimnazjum, a następnie podjął studia na Wydziale Polonistycznym Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Jako krytyk debiutował w 1948 roku na łamach „Przekroju”. Uczeń Kazimierza Wyki, wraz z Janem Błońskim, Andrzejem Kijowskim i Konstantym Puzyną należał do tzw. krakowskiej szkoły krytyków. Autor głośnego tekstu krytykujący socrealizm – Nowy Zoil, czyli o schematyzmie, wygłoszonego w 1951 roku na zebraniu Sekcji Prozy ZPL, opublikowanego rok później w „Życiu Literackim”. W latach 1951–1956 związany z tygodnikiem „Życie Literackie”, w którym prowadził rubrykę „Z notatnika szalonego recenzenta”, publikował również w „Przekroju”, „Nowej Kulturze”, „Przeglądzie Kulturalnym”. Dał się poznać jako dociekliwy obserwator nie tylko życia literackiego, ale przede wszystkim społecznego. Nieufny wobec świata, pisząc o literaturze, posługując się mową ezopową, ironicznie diagnozował ówczesną rzeczywistość. W roku 1956 roku został zwolniony z redakcji „Życia Literackiego”, a dwa lata później pozbawiony debiutu książkowego. Zbiór jego artykułów, pod znamiennym tytułem Głowa i mur, przeznaczono na przemiał. Część tekstów ukazała się w drugim wydaniu Cyrografu w 1974 oraz w roku 1996, w wersji zmienionej i poszerzonej. W 1958 roku spędził miesiąc w Paryżu, dokąd wyjechał na stypendium Ministerstwa Kultury i Sztuki, następnie, pod koniec roku, wraz z Kazimierzem Wyką i Jerzym Lovellem, otrzymał nagrodę „Życia Literackiego”.

Krytyka teatralna początkowo stanowiła margines działalności krytycznej Flaszena. Zmieniło się to w 1953 roku, kiedy to przypadkiem trafił do Teatru im. Juliusza Słowackiego, a następnie objął w nim funkcję kierownika literackiego. W roku 1957 zastąpił Sławomira Mrożka w fotelu recenzenckim krakowskiego dziennika „Echo Krakowa”. Za sprawą zjadliwego tonu zyskał w środowisku krakowskim przydomek „Robespierre”. Regularnie publikował również na łamach „Współczesności” oraz „Przeglądu Kulturalnego”. Pisywał zarówno o głównym nurcie teatralnym, premierach krakowskich teatrów Słowackiego i Starego, jak i poczynaniach środowisk wywodzących się z awangardy, np. teatru Cricot II Kantora czy Teatru 38 prowadzonego przez Waldemara Krygiera. Jako krytyk teatralny spełnił wymagania Konstantego Puzyny, który w 1981 roku mówił, że „szanujący się krytyk musi się zacząć specjalizować. To znaczy: opowiedzieć za konkretnym typem teatru”. W swych recenzjach, jak sam podkreśla głównie adresowanych do samych twórców opowiadał się za autonomią teatru. Dał się poznać jako autor trafnych formuł, by wymienić „teatr jednego aktora” czy „żywioł i dyscyplina”.

Flaszen zasłynął również jako tłumacz, głównie z języka rosyjskiego. Jako pierwszy w Polsce przełożył teksty Michała Bachtina, fragmenty Problemów poetyki Dostojewskiego zatytułowane Karnawał i literatura, O grotesce oraz Wesoła materia, które publikowano w „Odrze” (1966, 1967 i 1974). W latach sześćdziesiątych ukazały się Bajki rosyjskie (1962) w jego tłumaczeniu oraz opowiadania dziewiętnastowiecznych pisarzy rosyjskich Onager, w jego wyborze i tłumaczeniu (1967). Z francuskiego przełożył teksty Jerzego Grotowskiego, m.in. Wschód – Zachód (1984, 1998) oraz Tu es le fils de quelqu’un (1985, 2000).

W 1959 roku Ludwik Flaszen otrzymał propozycję kierowania Teatrem 13 Rzędów w Opolu, ponieważ nie był praktykiem, funkcję tę zaproponował Jerzemu Grotowskiemu, którego nie znał osobiście, jedynie z tekstów i przedstawień w Starym Teatrze w Krakowie. Po latach, w liście do Zbigniewa Osińskiego, Grotowski następująco opisał to zdarzenie: „Ludwik pisywał bardzo krytycznie o mnie jako o reżyserze i właśnie Ludwik dostał propozycję objęcia dyrekcji w Opolu i scedował tę propozycję na mnie (mówiąc: «Pan będzie dyrektorem i reżyserem, a ja będę głównym Pana współpracownikiem» – nie byliśmy wtedy jeszcze nawet na «ty»”.

Bliska współpraca Flaszena z Grotowskim przywodzi na myśl słynne duety z historii teatru XX wieku: Juliusz Osterwa – Mieczysław Limanowski oraz Konstantin Stanisławski – Władimir Niemirowicz-Danczenko. W przeciwieństwie do twórców MChAT-u, założyciele Laboratorium nie stanowili jednak, co podkreślał Grotowski, „małżeństwa między dwoma reżyserami i pedagogami teatralnymi”, był to związek artysty i intelektualisty, reżysera i krytyka teatralnego:

W naszej współpracy z Ludwikiem jego uderzająca, ożywcza rola polegała na tym, by być advocatus diaboli. Erupcyjność i rozwichrzenie, zwłaszcza w pierwszych latach […], były moją domeną – pisał Grotowski w cytowanym liście – a Ludwik przez swój spokojny, precyzyjny krytycyzm pozwalał mi na pełniejszą i krytycyzmowi obiektywizację tego, co szło ze źródeł, na taką formułowalność, że to mogło bronić się i filtrować jako konsystentne. Tutaj mówię o wewnętrznej między nami, tej nieznanej ludziom, bo jest przecież wiele b[ardzo] ważnych elementów tej współpracy znanych czy oczywistych […]

Cyt. [za:] Zbigniew Osiński: Grotowski o „parach teatralnych” (Osterwa – Limanowski, Stanisławski – Niemirowicz-Danczenko, Grotowski – Flaszen) i swoim Centro di Lavoro – Workcenter w Pontederze, „Pamiętnik Teatralny” 2001 z. 1–2, s. 13.

Ludwik Flaszen pełnił w Teatrze Laboratorium funkcję wewnętrznego krytyka lub – jak ujął to Eugenio Barba „wiecznego sceptyka”. Widocznym efektem jego pracy były przede wszystkim teksty – zarówno zwięzłe komentarze do przedstawień publikowane regularnie w biuletynie zespołu „Materiały – Dyskusje”, zebrane po latach w tomach Teatr skazany na magię (1983), Misterium zgrozy i urzeczenia. Przedstawienia Jerzego Grotowskiego i Teatru Laboratorium (2007), jak i te mające charakter syntez, np. „Dziady”, „Kordian”, „Akropolis” w Teatrze 13 Rzędów (1964) czy poświęconych sztuce aktorskiej, jak O metodzie aktorskiej, pisany w szczególnym momencie – wobec groźby zamknięcia teatru w Opolu w 1964 roku. Flaszen jest współtwórcą doktryny teatralnej Teatru Laboratorium, autorem słynnej formuły „teatr ubogi” z 1962 roku.

W drugiej połowie lat sześćdziesiątych zaczął prowadzić seminaria teoretyczne dla obcokrajowców, a w latach siedemdziesiątych został „aktorem-animatorem”. Początkowo prowadził Dialogi w grupie, następnie staże noszące tytuł Medytacje na głos (Meditation Aloud/ Meditazione a voce alta/Méditations ŕ voix haute (m.in. Sydney 23 V – 4 VI 1974, Wenecja 19–23 i 26–30 X 1975, Lozanna 4–15 V i 17–22 VII 1976, Wrocław 27 XI – 5 XII, 11–19 XII 1976, Mediolan 20 V – 20 VI i 6–22 XI 1977, Paryż-Vincennes 31 XI – 8 XII 1977, 15–23 II 1978, Nowy Jork 6–20 III i 5–26 IV 1978, Gdańsk 7–14 VI 1978, Mediolan 24 I – 14 II 1979) Uczestniczył także w poszczególnych fazach projektu Drzewo Ludzi (m.in. Wrocław 6–8 i 12–14 IV 1979, Lecco 21–23 i 27–29 IV 1979, Mansfield 3–5 i 8–10 IX 1979 oraz Uniwersytecie Poszukiwań Teatru Narodów, podczas którego prowadził Ule, współpracował z Reną Mirecką i Ryszardem Cieślakiem (m.in. Wiedeń 14 VI – 13 VII 1973, Pittsburg 30 IX –14 X 1973). 7 grudnia 1980 roku Ludwik Flaszen przejął od Zbigniewa Cynkutisa obowiązki zastępcy dyrektora Teatru Laboratorium.

Po samorozwiązaniu Teatru Laboratorium w 1984 roku zdecydował się na pozostanie na emigracji, zamieszkał w Paryżu. Prowadził liczne staże, współpracował z wieloma ośrodkami teatralnymi, uczestniczył w konferencjach naukowych. W latach osiemdziesiątych zadebiutował jako reżyser – 1989 roku, w Théâtre La Chamaille w Nantes, zrealizował we współpracy z Claudine Hunault spektakl Le Reveurs (Marzyciele), do którego sam napisał scenariusz, i w którym również wystąpił. W latach dziewięćdziesiątych współpracował m.in. z Teatro Libero z Palermo, przygotowując Białe noce (Le notti bianche) według Fiodora Dostojewskiego (1995) oraz Prometeusza według Ajschylosa (1997). W Polsce jako reżyser zadebiutował w 1995 roku, przygotowując Biesy albo mały Plutarch na podstawie Dostojewskiego w Starym Teatrze w Krakowie.

W 2001 roku zredagował, we współpracy z Carlą Pollastrelli i Renatą Molinari, antologię Il Teatr Laboratorium di Jerzy Grotowski (1959–1969). Testi e materiali di Jerzy Grotowski e Ludwik Flaszen con uno scritto di Eugenio Barba (wydaną również w 2007 roku w języku portugalskim). Flaszen jest autorem książki Grotowski & Company, która ukazała się w językach: angielskim (2010), francuskim (2013), włoskim (2014), portugalskim (2015), hiszpańskim (2016) i polskim (wersja rozszerzona, pt. Grotowski & Company. Źródła i wariacje, 2014).

Laureat licznych nagród, m.in. „Odry” za rok 1984, odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej (2000) oraz złotym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2009). W 2014 roku otrzymał doktorat honoris causa Uniwersytetu w Turynie. Bohater filmów dokumentalnych: Cyrograf nie podpisany… Ludwik Flaszen i jego wędrówki, scenariusz i realizacja Elżbieta Sitek, TVP S. A. Oddział we Wrocławiu, 1997) oraz Grotowski ← Flaszen Małgorzaty Dziewulskiej (produkcja Narodowy Instytut Audiowizualny 2010).