Osterwa Juliusz

Juliusz Osterwa (1885–1947), właściwie Julian Andrzej Maluszek, wybitny aktor i reżyser, twórca Reduty, jedna z najważniejszych postaci polskiej sztuki dramatycznej XX w. Urodzony 23 czerwca 1885 w Krakowie, w domu przy ul. Rękawka 4, w nieistniejącym już dziś budynku. Pozostawał pod szczególnym wpływem ukochanej, przedwcześnie zmarłej (17 I 1901) matki. Swoje pierwsze doświadczenia teatralne zdobywał jako uczeń Gimnazjum św. Anny, w którym zaprzyjaźnił się z Leonem Schillerem (wspólnie urządzali przedstawienia domowe w domu Schillerów).

W roku 1903 statystował w przedstawieniu premierowym Wyzwolenia, mając okazję obserwowania przy pracy na próbach Stanisława Wyspiańskiego. W roku 1904 porzucił szkołę (matury nigdy nie zdobył) i postanowił wstąpić do teatru, widząc w tym jedyną szansę na szybkie wybicie się (pseudonim Osterwa, pochodzący od nazwy tatrzańskiego szczytu wymyślił mu Schiller). Nieprzyjęty do zespołu Teatru Miejskiego we Lwowie przez jego dyrektora Tadeusza Pawlikowskiego, angażuje się do krakowskiego Teatru Ludowego, gdzie m.in. spotyka się z wybitnym później aktorem, współpracownikiem i przyjacielem Stefanem Jaraczem).

Oficjalnie zadebiutował na scenie 1 października 1904 rolą Jańcia w Jojnem Firułkesie Gabrieli Zapolskiej), by następnie zagrać m.in. Mazepę w tragedii Słowackiego i Pana Młodego w Weselu. Jesienią roku 1905 został zaangażowany przez Ludwika Solskiego do Teatru Miejskiego w Krakowie, gdzie występował w mniejszych rolach, równolegle zawiązując znajomości w krakowskim środowisku artystycznym (m.in. był jednym z inicjatorów legendarnego kabaretu „Zielony Balonik”). W sezonie 1906/1907 pracował w Teatrze Polskim w Poznaniu, gdzie m.in. dzięki kontaktom z teatrem niemieckim miał możliwość dalszego rozwoju artystycznego. Jego przyspieszenie nastąpiło po przeniesieniu się jesienią 1907 się do teatru w Wilnie. Dzięki przyjaźni i mecenatowi braci Antoniego i Stanisława Aleksandrowiczów mógł nadrabiać zaległości w edukacji i odbywać cenne podróże zagraniczne (1907 i 1909). W stosunkowo krótkim czasie Osterwa stał się jedną z najbardziej znanych postaci teatru wileńskiego, grając role z wielkiego repertuaru (m.in. Joas w prapremierze Sędziów Wyspiańskiego; 24 XII 1907). W roku 1910 został zaangażowany do zespołu farsy Warszawskich Teatrów Rządowych. Pozostawał w nim przez dwa lata, stając się wkrótce ulubieńcem Warszawy jako pełen uroku amant komediowy. 14 marca 1912 ożenił się z wybitną i piękną aktorką, Wandą z Malinowskich (zmarła 22 I 1929). W marcu tego samego roku przeniósł się do Teatru Rozmaitości i coraz śmielej zaczął sięgać po role dramatyczne – wielkie uznanie i popularność zdobył rolą Księcia Reichstadtu w Orlątku Eugene’a Rostanda. Podjął wówczas także pierwsze próby reżyserskie, z czasem zdobywając i w tej dziedzinie znaczne uznanie (Wesele Wyspiańskiego, premiera 6 III 1915). Stopniowo udało mu się zdobyć wpływ na rosyjskiego prezesa Warszawskich Teatrów Rządowych i namówić go do planów ich reformy, pokrzyżowanych jednak przez wypadki wojenne. 4 lipca 1915 jako poddany austriacki, wraz z żoną i wieloma innymi ludźmi teatru zostaje zmuszony do wyjazdu w głąb Rosji. Początkowo osiedla się w Samarze, gdzie w wigilię 1915 wraz ze scenografem Wincentym Drabikiem przygotowuje jasełka. W marcu 1916 przeniósł się do Moskwy i zaangażował do Teatru Polskiego zorganizowanego przez Arnolda Szyfmana w siedzibie Teatru Kameralnego Aleksandra Tairowa. Na scenie tej reżyseruje Wesele (8 III 1916) i Bolesława Śmiałego Wyspiańskiego (11 V 1916). Tutaj także, w roli Księdza Piotra w scenie z Dziadów, wystawionej w ramach wieczoru ku czci Mickiewicza, widział go Konstanty S. Stanisławski, który następnie zaprasza Osterwę wraz z Mieczysławem Limanowskim, do zwiedzenia siedziby I Studia Moskiewskiego Teatru Artystycznego. W sierpniu 1916 Osterwa przeniósł się do Kijowa, obejmując kierownictwo artystyczne Teatru Polskiego pod dyrekcją Franciszka Rychłowskiego. Tu po raz pierwszy uzyskał możliwość realizacji swoich teatralnych planów, reżyserując i grając w przedstawieniach, które wkrótce staną się jego największymi osiągnięciami (m.in. Fircyk w zalotach Franciszka Zabłockiego, Sułkowski Stefana Żeromskiego, Książę Niezłomny Calderona-Słowackiego, Kordian Słowackiego). Różnice w poglądach i podejściu do teatru Osterwy i grupy jego zwolenników (m.in. Józef Poręba, Stefan Jaracz, Wincenty Drabik), doprowadziły ostatecznie do rozłamu w zespole. Wiosną 1918 grupa Osterwy działała samodzielnie na zasadzie spółdzielni artystycznej, dając przedstawienia w klubie „Ogniwo”.

W sierpniu 1918 Osterwa powrócił do Warszawy i dostał angaż w Teatrze Polskim (m.in. rola tytułowa w Księciu Niezłomnym; reżyseria Wyzwolenia Wyspiańskiego, premiera 28 XI 1918). Rozczarowany poziomem teatru i brakiem oczekiwanych radykalnych zmian, w grudniu 1918 podejmuje decyzję o stworzeniu teatru typu studyjnego, pracującego nad rozwojem sztuki aktorskiej i przezeń – nad stworzeniem oryginalnego polskiego kształtu sztuki teatru, realizującego projekty romantyków i Wyspiańskiego. Do współpracy przy realizacji tego celu zaprosił Mieczysława Limanowskiego i współpracujących z nim młodych aktorów, tworząc w ten sposób Redutę. Pracując jako jeden z jej dwóch obok Limanowskiego kierowników, główny reżyser i aktor, wywarł wielki wpływ zarówno na program artystyczny zespołu, jak i na kształt większości jej przedstawień. Wiele czasu i energii poświęcał także jej problemom organizacyjnym i ekonomicznym, zmuszony m.in. w latach 1930–1932 do intensywnych występów gościnnych i objazdów dla spłacenia zaciągniętych przez zespół długów. Równolegle nie rezygnował z podejmowania innych zadań i sprawowania innych funkcji.

W roku 1923 został dyrektorem Teatru Rozmaitości, przemianowanego w 1924 na Narodowy (m.in. premiera Uciekła mi przepióreczka, 27 II 1925). Zrezygnował z tego stanowiska zniechęcony brakiem wsparcia ze strony władz i konfliktami w zespole. W roku 1932 objął funkcję dyrektora Teatru im. Juliusza Słowackiego w Krakowie, którą sprawował do 1935, intensywnie działając jako aktor i reżyser. Po 1935 poświęcił się całkowicie Reducie, inicjując nowe formy jej działalności. Lata II wojny światowej spędził głównie w Krakowie, pod opieką drugiej żony, Matyldy z Sapiehów (poślubiona 30 VI 1937), opracowując projekty przyszłej działalności teatralnej oraz własne parafrazy utworów dramatycznych (Antygona, Hamlet). Powstałe wówczas zapiski (częściowo wydane drukiem wiele lat po śmierci Osterwy) zawierają oryginalne projekty teatralno-kulturowe, m.in. „bractwa” teatralnego o nazwie Genezja. Po zakończeniu wojny Osterwa powrócił do Teatru im. Juliusza Słowackiego w Krakowie, najpierw jako aktor i reżyser (Fantazy, w którym grał też rolę tytułową), a od 1946 jako dyrektor połączonych w jeden kompleks Teatrów Krakowskich. Ciężko chory (nowotwór żołądka) nie rezygnował z pracy. Ostatni raz wystąpił na scenie 25 listopada 1946 jako Fantazy. Zmarł 10 maja 1947.

Dorobek Osterwy, przez wiele lat niedoceniany, a nawet lekceważony, był od lat 60. stopniowo odkrywany, nie bez wpływu Jerzego Grotowskiego, który odwoływał się bezpośrednio do tradycji Reduty (m.in. przyjęcie pętli redutowej jako znaku Teatru Laboratorium). Obecnie jest uważany za czołowego przedstawiciela i twórcę polskiej sztuki teatralnej XX wieku, a jego spuścizna, zwłaszcza rękopiśmienna, stanowi wciąż pole nowych poszukiwań i odkryć. Niezależnie od oceny jego idei (zwłaszcza kontrowersyjne poglądy z lat 40., związane z wpływami myśli konserwatywnej i nacjonalistycznej), stanowi Osterwa jedno z najwyższych uosobień etyki teatralnej, wiary w teatr i poświęcenia dla poszukiwań prowadzonych za pomocą sztuki dramatycznej.