Wyspiański Stanisław

(1869–1907), dramatopisarz, poeta, malarz, grafik, inscenizator, jeden z najwszechstronniejszych a zarazem najważniejszych artystów polskich XX wieku. Studiował w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych pod kierunkiem Jana Matejki, a następnie wyjechał do Paryża, by tam rozwijać swoje umiejętności malarskie. W Paryżu, pod wpływem teatru Wagnera i fascynacji tragedią odżyły jego młodzieńcze zainteresowania teatralne, ich efektem były pierwsze redakcje Legendy (ówczesny tytuł Wanda), Warszawianki, Daniela i Meleagra. W roku 1894 powrócił do Krakowa, by już na stałe związać się z tym miastem. W teatrze zadebiutował najpierw jako scenograf i inscenizator (tzw. „hołd kwiatów” na zakończenie widowiska ku czci Adama Mickiewicza, 27 VI 1898), a następnie jako dramatopisarz (Warszawianka, 26 XI 1898). Kolejne dramaty powstałe w latach 90. (nowa redakcja Legendy, 1898; Protesilas i Laodamia, 1899; Klątwa, 1899) w większości nie trafiły na scenę, a jedyny wyjątek stanowił pierwszy dramat poświęcony powstaniu listopadowemu – Lelewel (premiera 20 V 1899). Te wczesne utwory, często niesłusznie lekceważone, zawierają już najważniejsze tematy i motywy twórczości Wyspiańskiego: opozycję życia i śmierci, zderzenie historii i porządku indywidualnego, próbę reinterpretacji mitycznych źródeł tożsamości narodowej i indywidualnej, postulat walki z wszelkimi przejawami martwoty oraz nakazami narzuconymi jednostce przez wspólnotę. Swoistą summą tego okresu a zarazem pierwszym wielkim dramatem Wyspiańskiego, otwierającym nowy okres jego twórczości był Legion (1900, premiera 1911) – poetycka wizja zabiegów Mickiewicza wokół utworzenia Legionu Polskiego, będąca zarazem polemiką z mesjanizmem. Walkę z usypiającymi wolę narodu mitami oraz z bezideową wegetacją ukrytą pod maską cierpienia kontynuował Wyspiański w swym najsłynniejszym dziele Weselu, którego premiera (16 III 1901) stanowiła datę przełomową w dziejach recepcji jego twórczości. Uznany z dnia na dzień za kolejne wcielenie wieszcza narodowego, został jednocześnie mianowany wyrazicielem przekonań całego pokolenia. Z tej narzuconej roli bezskutecznie usiłował się uwolnić w stanowiącym niejako uzupełnienie Wesela dramacie Wyzwolenie (premiera 28 II 1903) oraz w rozwijającym i dopełniającym temat martwoty i zmartwychwstania w życiu duchowym Polski Akropolis (1904, premiera 1926). W następnych latach kontynuował prace nad tematami podjętymi już we wczesnym okresie twórczości, tworząc dramaty związane z kręgiem mitów homeryckich (Achilleis, 1903, premiera 1925; Powrót Odysa, 1907, premiera 1917), prehistorią i dawną historią Polski (druga redakcja Legendy, 1904, premiera 1905; Bolesław Śmiały, 1903; Skałka, 1907) oraz powstaniem listopadowym (Noc listopadowa, 1904). We wszystkich tych utworach dokonywał reinterpretacji historii lub mitu, dążąc do ukazania dynamicznego obrazu życia jednostki i narodu jako nieustannego trudu tworzenia samego siebie w walce ze światem. Sprzeciwiając się bierności i duchowemu lenistwu, stworzył wzór etyczny w postaciach bohaterów dorastających do swego przeznaczenia i rozpoznających je w chwili kulminacji, często będącej zarazem chwilą śmierci. Takim bohaterem jest też Szekspirowski Hamlet w dokonanej przez Wyspiańskiego reinterpretacji dramatu (tzw. Studium o „Hamlecie”, 1905). W ostatnich latach życia dręczony nieuleczalną chorobą dążył do osiągnięcia maksymalnej gęstości języka, rezygnując w tworzonych wówczas dziełach (pisany od lat 90., a ostatecznie ukończony w 1907 dramat Sędziowie, niedokończony Zygmunt August, 1907) z młodopolskiej bujności stylistycznej na rzecz precyzji i oszczędności języka. Na teatr polski oddziałał Wyspiański nie tylko jako dramatopisarz, ale także pierwszy artysta teatru w nowoczesnym sensie tego słowa: autor całościowego kształtu scenicznego obejmującego tekst, dekorację, reżyserię, a nawet oprawę muzyczną. Po tryumfie Wesela został zaproszony przez ówczesnego dyrektora Teatru Miejskiego w Krakowie Józefa Kotarbińskiego do stworzenia prapremierowej inscenizacji Dziadów Mickiewicza (31 X 1901), a następnie pracował przy wprowadzaniu na scenę swych własnych dramatów. Najbardziej spektakularny sukces odniósł jako inscenizator Bolesława Śmiałego (premiera 7 V 1903), tworząc sugestywną plastyczną wizję przeszłości, wywiedzioną z tradycji kultury ludowej. Mniejszy rozgłos zyskały nie mniej wartościowe i ciekawe inscenizacje Wyzwolenia (drugi akt umieszczony w dekoracjach przedstawiających zascenie) i Protesilasa i Laodamii (plastyczna wizja antyku, wieloplanowość przestrzeni gry scenicznej). Wielki wpływ na teatr polski, zwłaszcza na sztukę aktorską wywarły uwagi i refleksje zamieszczone w Studium o „Hamlecie”, w świetle których teatr jawi się jako narzędzie rozwoju duchowego, przestrzeń przygotowanego, głębokiego doświadczenia wewnętrznego. Grotowski odwoływał się bezpośrednio do Wyspiańskiego dwukrotnie, tworząc własne wersje Akropolis i Studium o Hamlecie Wydaje się jednak wart przemyślenia głęboki związek między oboma artystami, wyrażający się zarówno w odrzucaniu wszelkich form zaskorupiałych, jak i w zbliżonej relacji do tradycji chrześcijańskiej, stanowiącej dla obu żywotny kontekst ich twórczości, a zarazem przez obu poddawanej radykalnym, bluźnierczym próbom.