Witkiewicz Stanisław Ignacy

(1885–1939), pseud. Witkacy powieściopisarz, dramaturg, malarz, teoretyk sztuki; jeden z najwybitniejszych artystów polskich XX wieku. Syn wybitnego krytyka i malarza Stanisława, od dzieciństwa wzrastał w atmosferze intensywnego życia artystycznego i intelektualnego (wśród jego wychowawców i przyjaciół znalazły się takie osobowości jak Mieczysław Limanowski, Tadeusz Miciński, Bronisław Malinowski, Leon Chwistek). Z okresu dzieciństwa pochodzą jego pierwsze próby dramatyczne zwiastujące wybitny i oryginalny talent (Karaluchy, 1893; Księżniczka Magdalena, czyli Natrętny książę, 1893). Po okresie intensywnych podróży i doświadczeń wpływających w sposób fundamentalny na późniejszy światopogląd (podróż do Australii z Malinowskim; udział w walkach w okresie rewolucji bolszewickiej w Rosji), powrócił w 1919 do Polski rozwijając awangardowe teorie artystyczne i podejmując próby ich praktycznej realizacji. Stworzył wówczas antymimetyczną teorię Czystej Formy, postulując wykorzystanie jedności formalnej dzieła sztuki do budzenia zanikających we współczesnej cywilizacji uczuć metafizycznych. W pierwszej kolejności odniósł ją do malarstwa i teatru (Teatr. Wstęp do teorii Czystej Formy w teatrze, 1923). Proponował radykalne zerwanie z tradycją dramaturgii Zachodu, zwłaszcza z arystotelesowskimi postulatami nadrzędności fabuły, konsekwencji postaci i prawdopodobieństwa. Dramaty Witkiewicza poprzez zaskoczenie i pozorny bezsens wywoływać miały swoisty szok poznawczy wyrywający widzów z ich przyzwyczajeń i ról. Zarówno koncepcje teoretyczne jak i dramaty Witkiewicza wystawione na scenie za jego życia (m.in. Pragmatyści, 1919 premiera 1920; Tumor Mózgowicz, 1921; Kurka wodna, 1922; W małym dworku, 1921, premiera 1923; Wariat i zakonnica, 1924; Jan Maciej Karol Wścieklica, 1922, premiera 1925; Mątwa, czyli Hyrkaniczny światopogląd, wyd. 1923, premiera 1933) nie wywołały większego entuzjazmu i odzewu. Dopiero kilkanaście lat po jego samobójczej śmierci rozpoczął się proces odkrywania dramaturgii Witkacego, w wyniku którego zaliczony został do pionierów XX-wiecznej awangardy. Na jego popularność miał też wpływ kontekst polityczny – widziano w nim radykalnego przeciwnika totalitaryzmu, a zarazem artystę, który bardzo wcześnie zdiagnozował powojenny kryzys społeczno-polityczny. W latach 50. i 60. do kanonu twórczości Witkiewicza włączono dramaty: Szewcy (1931–34, premiera 1957), Matka (1924. premiera 1964), Oni (1920, premiera 1963), Gyubal Wahazar (1921, premiera 1966) i Sonata Belzebuba (1925, premiera 1966), a jego twórczość stała się przedmiotem zainteresowania wybitnych reżyserów, na czele z Tadeuszem Kantorem i Jerzym Grzegorzewskim. Wraz z Witoldem Gombrowiczem Witkiewicz wywarł znaczny, choć zarazem swoiście ukryty, wpływ na myśl i praktykę artystyczną Grotowskiego w latach 50. i 60. Wprawdzie plany inscenizacji któregoś z dramatów Witkiewicza nigdy nie zostały zrealizowane (w sezonie 1957/58 Grotowski bez skutku proponował kierownictwu PWST w Krakowie inscenizację Szewców), ale stworzone przez młodego reżysera koncepcje „neo-teatru” i „filozoficznej zabawy” wykorzystującej szyderstwo i parodię do sprowokowania doświadczenia względności sprzeczności i jedności świata (Gra w Sziwę, Farsa-misterium. Tezy) wydają się mocno inspirowane koncepcjami Witkiewicza. Relacja ta pozostaje jednak wciąż tematem do gruntowanego przestudiowania.