Ośrodek Badań Twórczości Jerzego Grotowskiego i Poszukiwań Teatralno-Kulturowych

Tekst na podstawie pracy magisterskiej Adeli Karszni Działalność Ośrodka Badań Twórczości Jerzego Grotowskiego i Poszukiwań Teatralno-Kulturowych w latach 1990–1994, napisanej w 2003 roku w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocławskiego pod kierunkiem prof. dr. hab. Janusza Deglera.

Ośrodek Badań Twórczości Jerzego Grotowskiego i Poszukiwań Teatralno-Kulturowych we Wrocławiu, utworzony na podstawie zarządzenia nr 59 Wojewody Wrocławskiego z dnia 29 grudnia 1989 roku, oficjalnie rozpoczął działalność 1 stycznia 1990. Jego pierwszym dyrektorem został Zbigniew Osiński.

Dyrektorzy

• 1 stycznia 1990 – 30 września 1990 Zbigniew Osiński (dyrektor założyciel), Alina Obidniak (zastępca dyrektora)
• 1 października 1990 – 31 maja 1991 Zbigniew Osiński (dyrektor naczelny i artystyczny)
• 1 czerwca 1991 – 31 stycznia 2004 Stanisław Krotoski (dyrektor naczelny), Zbigniew Osiński (dyrektor artystyczny i naukowy)
• 1 lutego 2004 – 30 września 2004 Jarosław Fret (dyrektor naczelny), Zbigniew Osiński (dyrektor artystyczny i naukowy), Grzegorz Ziółkowski (dyrektor programowy)
• 1 października 2004 – 28 grudnia 2006 Jarosław Fret (dyrektor), Grzegorz Ziółkowski (dyrektor programowy)

Historia

W maju 1989 roku w Kowarach odbyła się sesja naukowa z okazji trzydziestej rocznicy objęcia przez Jerzego Grotowskiego i Ludwika Flaszena kierownictwa opolskiego Teatru 13 Rzędów, zorganizowana przez Alinę Obidniak. Wydarzenie to stało się okazją do rozmów z obecnym tam dyrektorem Wydziału Kultury i Sztuki, Adamem Zindulskim, na temat powstania nowego, w pełni samodzielnego ośrodka naukowego w miejsce Drugiego Studia Wrocławskiego. Już w czerwcu gotowy był projekt Ośrodka Badań Twórczości Jerzego Grotowskiego i Poszukiwań (pierwotnie Praktyk) Teatralno-Kulturowych – w całości opracowany przez Zbigniewa Osińskiego. Nazwę ostatecznie zmodyfikowano, aby uniknąć zbieżności z nazwą Ośrodka Praktyk Teatralnych „Gardzienice” i wynikających z tego ewentualnych nieporozumień.

Zbigniew Osiński tak określił cele i zakres prac w projekcie założeń programowych placówki (1989): „Ośrodek będzie gromadził i systematycznie opracowywał dokumentację dotyczącą Grotowskiego, jego zespołu, uczniów, kontynuatorów, spadkobierców, a także tych, którzy stanowili i stanowią jego osobistą tradycję teatralną i kulturową oraz tradycję Teatru Laboratorium. Dokumentacja ta obejmie wszelkie zakresy działalności i wszystkie rodzaje dokumentów, oczywiście ze wszystkich możliwych języków i kultur”. W efekcie Ośrodek stał się centrum informacji, które zaczęli odwiedzać ludzie z całego świata zainteresowani wspomnianą problematyką. Niebagatelną rolę odgrywało usytuowanie Ośrodka w pomieszczeniach byłego Teatru Laboratorium, które niejako legitymizowało zasadność prowadzonej działalności i stwarzało poczucie ciągłości tradycji pielęgnowanej przez instytucję.

Janusz Degler, Józef Kelera i Tadeusz Burzyński weszli w skład Rady Konsultacyjnej, spełniającej rolę pośrednika między środowiskiem kulturalnym Wrocławia a kierownictwem Ośrodka. Planowano powołanie międzynarodowych Rad: Honorowej i Konsultacyjnej, w skład których weszliby m.in.: Peter Brook, Eugenio Barba, André Gregory, Roberto Bacci, Serge Ouaknine, Michelle Kokosowski oraz członkowie byłego Laboratorium. Do powstania Rad nie doszło, ponieważ koszty zwoływania członków na konsultacje byłyby zbyt duże, ale i cel tych projektów był w istocie inny. Nazwiska te stanowiły gwarancję dla władz, miały firmować działalność Ośrodka w początkowym, najtrudniejszym okresie. Chodziło także o zawiadomienie międzynarodowego środowiska twórczego i naukowego o powstaniu Ośrodka.

W połowie września 1989 roku odbyła się konferencja prasowa, na której dyrektor powołanej instytucji, Zbigniew Osiński, przedstawił zadania Ośrodka jako „placówki artystycznej o charakterze badawczym, zajmującej się nie tylko gromadzeniem i systematycznym opracowaniem działalności Jerzego Grotowskiego i jego zespołu, ale otwartej również na wszelkie eksperymenty i poszukiwania teatralne”. Okres od początku września do końca 1989 roku był okresem przejściowym, podczas którego Drugie Studio kontynuowało działalność jedynie w zakresie opieki nad dorobkiem Teatru Laboratorium.

Ośrodek Grotowskiego, utworzony na podstawie zarządzenia nr 59 Wojewody Wrocławskiego z dnia 29 grudnia 1989 roku, oficjalnie rozpoczął działalność1 stycznia 1990.

Program

Tematyka spotkań inicjowanych przez Ośrodek od początku była zróżnicowana. Obok podstawowej dla jego działalności problematyki związanej z twórczością Jerzego Grotowskiego, prezentowane były najciekawsze zjawiska w dziedzinie kultury polskiej i obcej: zarówno historyczne (Reduta, Stanisławski, Czechow), jak i współczesne (Wasiljew, Odin Teatret), z zakresu tzw. teatru poszukującego (Inka Dowlasz), jak i repertuarowego (Jerzy Jarocki, Erwin Axer). Spotkania miały charakter interdyscyplinarny, choć nacisk kładziono na sztukę teatru i badanie jego wpływu na rozwój duchowy człowieka. Podejmowana problematyka rozpatrywana była z wielu punktów widzenia i z udziałem specjalistów z różnych dziedzin. Zbigniew Osiński nazwał ośrodek „szczególnym uniwersytetem i szczególnym «muzeum»”, a cel jego działalności określił jako „przerzucanie mostów: pomiędzy nauką i sztuką, pomiędzy tym, co dawne lub bardzo dawne i tym, co dzisiaj, a zarazem wychylone jest ku przyszłości, pomiędzy ludźmi różnych narodów i kultur”. Tadeusz Burzyński, niestrudzony komentator wydarzeń odbywających się w ośrodku, tak pisał w 1992 roku: „[…] nazwa sugeruje raczej naukowy, elitarny i zamknięty charakter ośrodka. Znaczna część prowadzonych tam prac […] ma rzeczywiście taki charakter. Tym niemniej wiele konkretnych przedsięwzięć […] jest adresowanych do dosyć szerokiego grona ludzi teatru i zainteresowanych teatrem. Powstała w tym miejscu swoista uniwersytecka wszechnica, w ramach której można poszerzyć swoją wiedzę o teatrze, jego rozmaitych kulturowych uwarunkowaniach, o obrzeżach tej dyscypliny, a także o rozmaitych twórczych nowatorskich poszukiwaniach”.

Wyróżnikiem działań Ośrodka była jego komplementarność wobec kultury „oficjalnej”, promowanie tego, co w niej nieobecne. Zbigniew Osiński w rozmowie z Mirosławem Pęczakiem stwierdził: „Sam przejąłem od Teatru Laboratorium przeświadczenie, że nie warto wychodzić naprzeciw i ulegać temu, co w danym okresie modne czy dominujące. Chcielibyśmy, by Ośrodek nasz pozostawał w zgodzie z tradycją Laboratorium w ten sposób, że na zupełnie innym biegunie kultury starałby się odnaleźć to, czego ludziom dziś brakuje i czego sami szukają. W tym sensie chcielibyśmy stworzyć pewną równowagę i nie ulegać temu, co powszechne. Prawdopodobnie działamy dla tych, którzy mają podobne potrzeby i którzy nie potrafią się zmieścić w ramach tej oficjalnej kultury”.

Ośrodek stał się placówką twórczą, o charakterze autorskim – wszystko, co się w nim odbywało, związane było z pracującymi w nim ludźmi, z ich potrzebami i zainteresowaniami. Jego działalność, określana przez Osińskiego jako „szczególne praktykowanie humanistyki”, zaczęła pełnić wiele funkcji; obok badawczej – przede wszystkim poznawczą i edukacyjną oraz estetyczno-artystyczną. Poprzez tę specyficzną wielowymiarowość działań przejął w części zadania przynależne różnym instytucjom – uniwersytetu, teatru, kina, biblioteki czy muzeum. Nigdy jednak nie był pomyślany jako ich zaprzeczenie – ambicją było nie zastąpienie istniejących placówek, ale uzupełnianie ich działalności o problematykę tam niepodejmowaną, bądź poruszaną marginalnie.

Równie ważny jest fakt, że wszelkie inicjatywy ośrodka zawsze wypływały z jednego źródła, jakim była twórczość Jerzego Grotowskiego. Tematykę spotkań czerpano z tradycji jemu przynależnej i jego inspiracji teatralnych oraz kulturowych, z jego szerokiego pola zainteresowań i z perspektywy prowadzonej przez niego działalności. Grotowski stanowił punkt odniesienia dla całej działalności ośrodka, mimo że placówka działała w pełni autonomicznie.

Powstawaniu ośrodka towarzyszyło wiele sceptycznych głosów. Niektórzy woleli zamiast „mauzoleum” żywy teatr, nawet jeśli byłby kontrowersyjny jak Drugie Studio Wrocławskie. Pytano o istotę nowej placówki, obawiając się, że stanie się ona martwym muzeum.

Tadeusz Burzyński wbrew tym oczekiwaniom skonstatował w 1992 roku: „Mamy we Wrocławiu pulsujące życiem miejsce, które – niezależnie od ważnej, wewnętrznej pracy naukowo-badawczej – wychodzi z interesującą ofertą na zewnątrz. Są w niej propozycje jedyne w swoim rodzaju, nieosiągalne nigdzie indziej w Polsce”.

W latach 1991–2005 Ośrodek Grotowskiego był wydawcą czasopisma „Notatnik Teatralny”.

29 grudnia 2006 roku Ośrodek został przekształcony w Instytut im. Jerzego Grotowskiego.