Stanisławski Konstantin Siergiejewicz

właściwie K.S. Aleksiejew (1863–1938), rosyjski reżyser, dyrektor teatru, aktor, jeden z największych reformatorów i najważniejszych twórców teatru XX wieku. Zdobywszy doświadczenie i pewną popularność jako aktor i reżyser przedstawień amatorskich i niezależnych, w roku 1897 wraz z Władimirem I. Niemirowiczem-Danczenką założył Moskiewski Teatr Artystyczny, który zainaugurował swą działalność rok później. Stanisławski odgrywał w nim wiodącą rolę jako aktor (do 1928) i reżyser (m.in. słynne inscenizacje sztuk Czechowa: Czajka, 1898; Wujaszek Wania, 1899; Trzy siostry, 1901; Wiśniowy sad, 1904), a przede wszystkim jako osoba prowadząca warsztatowe poszukiwania w zakresie twórczości aktorskiej. Zaowocowały one stworzeniem tzw. „systemu” Stanisławskiego, który w ciągu kilku dekad, dzięki przedstawieniom, publikacjom (Moje życie w sztuce, 1924; Praca aktora nad sobą, 1936) i występom gościnnym stał się podstawową metodą aktorstwa psychologicznego, rozwijaną w oryginalny sposób m.in. przez Michaiła Czechowa, Lee Strasberga i Stellę Adler. Jego zasadniczym celem było wypracowanie metody świadomego oddziaływania na podświadome procesy twórcze, przede wszystkim przez odwołanie do pamięci emocjonalnej i współodczuwania. Pod koniec życia Stanisławski, nie rezygnując ze swych podstawowych założeń, odszedł od pracy nad emocjami ku pracy nad akcjami cielesnymi, rozwijając metodę działań fizycznych. Z ideami i osiągnięciami Stanisławskiego Grotowski zapoznał się w czasie studiów w Państwowej Szkole Aktorskiej (od 1955 Państwowa Wyższa Szkoła Teatralna) w Krakowie. W tych latach – jak sam później wspominał – był ortodoksyjnym „stanisławszczykiem”, dysponującym rozległą wiedzą o dokonaniach Stanisławskiego W okresie stalinowskim w edukacji i praktyce teatralnej Związku Radzieckiego i krajów od niego zależnych (w tym i Polski) panowała zadekretowana przez władzę dominacja uproszczonego i zdogmatyzowanego „systemu” Stanisławskiego, który traktowano jako niezawodną metodę realistycznej gry aktorskiej zgodnej z zasadami realizmu socjalistycznego. Swoisty państwowy kult Stanisławskiego umożliwiał jednak samodzielne zapoznawanie się z jego dorobkiem. W roku 1951 – a więc w tym samym, w którym Grotowski rozpoczął studia w szkole krakowskiej – ukazały się polskie przekłady Etyki i Mojego życia w sztuce, zaś trzy lata później wydano tłumaczenie obu części Pracy aktora nad sobą. Dostępne też były materiały opisujące tak ważne dla Grotowskiego poszukiwania w zakresie „metody działań fizycznych”, w tym kluczowa dla jego wiedzy w tym względzie i wielokrotnie przywoływana książka Wasilija Toporkowa Stanisławski na próbie, wydana w Moskwie w roku 1949 (bardzo dobrze znana Grotowskiemu, o czym świadczy jego syntetyczne opracowanie na temat metody działań fizycznych z roku 1954). Grotowski wielokrotnie odwoływał się bezpośrednio do Stanisławskiego, a w latach 90. deklarował wprost: „byłem zawsze uczniem Stanisławskiego i […] nic się pod tym względem nie zmieniło. Po prostu zacząłem moją drogę tam, gdzie Stanisławski ją skończył, ponieważ umarł” (Przemówienie doktora „honoris causa” Jerzego Grotowskiego, „Notatnik Teatralny” zima 1992, nr 4, s. 21). Jednocześnie przestrzegał przed ślepym naśladowaniem i kopiowaniem „systemu”, wzywając do dania własnej „odpowiedzi Stanisławskiemu”.