Misterium-buffo

przedstawienie według tekstów Włodzimierza Majakowskiego, w reżyserii Jerzego Grotowskiego, pokazane po raz pierwszy na scenie Teatru 13 Rzędów w Opolu 31 lipca 1960 roku. Obok fragmentów tytułowego Misterium-buffo na scenariusz spektaklu złożyły się także wybrane sceny z Łaźni, tworzące trzon aktu II Ziemia, czyli Czyściec oraz aktu III Raj ziemski. Autorem scenografii był – jak głosił afisz – „Hieronymus Bosch przy współpracy Wincentego Maszkowskiego”. Funkcję asystenta reżysera pełniła Rena Mirecka. Obsada: Rena Mirecka, Tadeusz Bartkowiak, Andrzej Bielski, Antoni Jahołkowski, Adam Kurczyna, Zygmunt Molik.

Ramę całości tworzyły fragmenty staropolskiego moralitetu Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią. Spektakl rozpoczynał monolog Promotora – postaci wprowadzonej przez Grotowskiego, symbolizującej „porządek rzeczy”. Objaśniał on główny cel spektaklu, którym miało być przedstawienie prawdy w otoczce żartu oraz kpina z „napuszonych osłów” i „nadętych, a wewnątrz pustych mędrców”. Po prologu Promotora następował początek Rozmowy Mistrza Polikarpa… z wyakcentowanym wątkiem memento mori, który Promotor podsumowywał pouczeniem: „byście śmierć pod uwagę wziąwszy / życie nie na próżno przebyli”. Akt I, zatytułowany Ziemia, czyli Piekło, wypełniał zaczerpnięty z Misterium-buffo moralitetowo-prześmiewczy skrót historii ludzkości od potopu, przez „feudalizm”, po fałszywą rewolucję „burżuazyjną”, dokonywaną przez Czystych, którzy tworzą w jej efekcie fałszywą demokrację, nadal wykorzystując Nieczystych. Akt ten kończył bunt wyzyskiwanych (według porządku historii umiejscowiony w momencie rewolucji bolszewickiej) oraz wygłaszane przez Promotora anty-„kazanie na górze” o prawdziwym ziemskim raju, który ludzie muszą sami sobie zbudować na ziemi. Po nim następowało Intermedium piekielne, w którym Nieczyści, zaatakowani przez szatanów, odrzucali Piekło „fideistyczne”, uznając, że na pełnej wyzysku ziemi jest o wiele gorzej. Akt II nosił tytuł Ziemia, czyli Czyściec i wypełniał go wywiedziony przede wszystkim z Łaźni satyryczny obraz zbiurokratyzowanego komunizmu, w którym Nieczyści nadal są gnębieni. Główną postacią tej części był Optymistienko (Zygmunt Molik) – emblematyczne uosobienie komunistycznego biurokratyzmu i absurdalnej logiki systemu, którą aktor ilustrował fizycznie, stojąc w trakcie monologów na głowie. Po akcie II następowało analogiczne do piekielnego Intermedium niebiańskie, kpiące z „nieba fideistycznego”, które Nieczyści odrzucają, bo panują w nim głód i nuda. W finale sceny przy wtórze okrzyków „Myśmy sami sobie – Chrystusem i Zbawicielem” Nieczyści burzą raj. Tryptyk misteryjny dopełniał akt III, zatytułowany Ziemia, czyli Raj, który tworzyły przekomponowane finałowe sekwencje z Łaźni. Na scenie ponownie pojawiał się Promotor, będący tym razem przybyszem z przyszłości, zabierającym ku niej wybranych. Dzięki niemu Nieczyści znajdują się w raju ziemskim – komunistycznym, w którym jednak obecny jest też… Optymistienko, zadający swoje ostatnie pytanie: „czyżbyście chcieli powiedzieć, że ja i mnie podobni jesteśmy niepotrzebni dla komunizmu?”. Całość kończył epilog opisywany jako „żywy obraz w stylu Boscha”, na który składała się zbiorowa recytacja Rozmowy Mistrza Polikarpa ze Śmiercią.

Czytane jako polityczna alegoria Misterium-buffo jawi się jako swoiste rozstanie z ideą ocalenia poprzez działalność polityczną. Wbrew Majakowskiemu, Teatr 13 Rzędów negował rewolucyjno-utopijny optymizm i zderzał kwestionowaną wizję „ziemskiego raju” społecznego z pytaniami stawianymi w indywidualnym doświadczeniu śmierci. Zarazem było Misterium-buffo swoistą syntezą dotychczasowych poszukiwań inscenizatora: sięgającego po raz kolejny po sztafaż kabaretowy (dramaturgia montażu kolejnych krótkich scen – skeczy), Grotowski jednak zmieniał tu nieco konwencję, odwołując się raczej do ludowego teatru jarmarcznego. Aktorzy posługiwali się stosunkowo niewielką liczbą rekwizytów, które wielokrotnie zmieniały swoje funkcje. Sami także grali wiele postaci, informując o tym, kim aktualnie są za pomocą specjalnych plansz z Boschowskimi wizerunkami i napisami informacyjnymi. Bezpośrednio z pracą nad Misterium-buffo związany jest powstały w grudniu 1960, a opublikowany po wielu latach tekst Farsa-misterium (tezy) („Pamiętnik Teatralny” 2000 z. 1–4, s. 245–254) będący rozwinięciem i podsumowaniem wcześniejszych refleksji na temat teatru jako „filozoficznej zabawy”, prowadzącej do wyzwalającego doświadczenia jedności przeciwieństw. Jak się wydaje, koncepcja ta, pogłębiana następnie w trakcie pracy nad Siakuntalą, zawdzięczała wiele ideom Stanisława Ignacego Witkiewicza.

Misterium-buffo prezentowane było łącznie 56 razy, z czego 45 w Opolu i 11 w ramach występów gościnnych m.in. w Krakowie (15 I 1961), Wrocławiu (18 i 20 III 1961), Kędzierzynie (8 IV).