Teatr Źródeł

nazwa przedsięwzięcia, a zarazem etapu działalności Jerzego Grotowskiego, który rozpoczął się około roku 1976 wraz ze stopniowym porzucaniem przez artystę parateatru. Jego publiczne ujawnienie nastąpiło w dniach 4–7 czerwca 1978 w trakcie zorganizowanego w Warszawie i w Grzegorzewicach Międzynarodowego Sympozjum „Sztuka debiutanta”, z udziałem m.in. Louisa Marsa, Richarda Schechnera, mistrza teatru nō Hideo Kanze i mistrza kathakali Krishnana Namboodiriego. W jego trakcie Grotowski wygłosił czterogodzinne exposé, którego fragmenty stały się podstawą pierwszej wyrazistej deklaracji Teatru Źródeł, zatytułowanej Wędrowanie za Teatrem Źródeł (drugi najważniejszy „manifest” przedsięwzięcia to Teatr Źródeł).

Zachowując naczelne idee kultury czynnej i patronując poszukiwaniom członków Teatru Laboratorium, które pozostawały w kręgu prób parateatralnych (projekty Jacka Zmysłowskiego, Drzewo Ludzi), Grotowski z międzynarodową grupą współpracowników rozpoczął poszukiwania, które – jak mówił – odwoływały się wprost do ukrytego dotąd, osobistego wątku jego pracy. Ów wymiar osobisty polegał na odsłonięciu tego, co w ideach Grotowskiego obecne było od samego początku, a co, mówiąc najprościej, wiązało się z podstawowym i bezpośrednim, a zarazem niereligijnym doświadczeniem nieśmiertelności życia, które powstawało jako rezultat dramatycznego, a więc aktywnego „spotkania ze źródłami”. To kluczowe pojęcie opisywał Grotowski jako to, co dane na początku i zarazem wspólne wszystkim ludziom. W tej perspektywie poszukiwania Teatru Źródeł (a w zasadzie całość prac prowadzonych do końca życia artysty) widzieć można jako praktyczne i eksperymentalne działania wiodące ku doświadczeniu człowieczeństwa, „które poprzedza różnice” oraz doświadczeniu siebie jako człowieka żyjącego życiem przekraczającym to, co jednostkowe i przemijające. Ten aspekt wiązał się ze swoistą odmianą myślenia ekologicznego, polegającego na postrzeganiu życia ludzkiego jako złączonego z całością świata, także świata natury, a realizowanego w praktyce poprzez poszukiwanie sposobu przywrócenia możliwości pełnego istnienia w świecie, czego pozbawił ludzi rozwój zachodniej cywilizacji. Realizacja obu tych ściśle powiązanych celów wymagała, zdaniem Grotowskiego wypracowania techniki początków, pozwalającej na odwarunkowanie postrzegania i doświadczenia w taki sposób, by wyzwolić się z wszelkich prekoncepcji, wyzbyć zdeterminowanych kulturowo i socjologicznie technik ciała, sposobów percepcji, schematów myślenia etc. W efekcie możliwe być powinno doświadczanie siebie i otoczenia zawsze w sposób pierwszy i pełny. O ile zarysowane pokrótce elementy programu Teatru Źródeł odnaleźć można i we wcześniejszych fazach prac Grotowskiego (akt całkowity), o tyle specyfika tego okresu polegała na metodycznie prowadzonych poszukiwaniach transkulturowych, które w żaden sposób nie miały służyć, ani nawet wiązać się z przygotowaniem do stworzenia jakiegoś dzieła sztuki.

Początki Teatru Źródeł wiążą się z indywidualnymi wyprawami Grotowskiego, spośród których najważniejsze wydają się dwie na Haiti (1–20 XII 1977), w czasie której doszło do pierwszych spotkań z obrzędami vodou oraz z ich znawcą, wybitnym antropologiem Louisem Marsem, a także do Nigerii (28 III – 10 IV 1978). W roku 1979 Grotowski dwukrotnie powrócił na Haiti, przebywając na wyspie w maju, a następnie od 27 listopada do 20 grudnia. Na kolejny etap przedsięwzięcia Teatr Źródeł składały się wyprawy podejmowane przez realizującą projekt międzynarodową ekipę. Wyruszała ona na tereny, gdzie wciąż były żywe dramatyczne i performatywne tradycje źródłowe, a następnie prowadziła praktyczne prace z mistrzami tych form, przebiegające poza ich własnym kontekstem kulturowym. Nie chodziło przy tym, co Grotowski wielokrotnie podkreślał, o stworzenie jakiejś syntezy, ani też o przyswojenie sobie, nauczenie się określonych technik, lecz o „odnalezienie źródeł technik”, praktyczne odkrycie tych elementów, które poprzedzają zróżnicowanie technik.

Celem pierwszej wyprawy było Haiti, gdzie sześcioosobowa ekipa Grotowskiego, m.in. z Teo Spychalskim i Jackiem Zmysłowskim, przebywała między 18 lipca a 8 sierpnia 1979. Doszło wówczas do spotkania z woduistyczną wspólnotą Saint-Soleil oraz jednym z najwybitniejszych praktyków vodou, hunganem Eliezarem Cadetem. Wraz z nim Grotowski wyjechał na krótką wyprawę do Nigerii (9–15 VIII 1979), gdzie odwiedzili ziemie Jorubów (Oshogbo i Ife), uważane za kolebkę vodou. Następnie, w dniach 22–25 sierpnia 1979 Grotowski również z sześcioosobową grupą (ale o innym składzie) udał się na Białostocczyznę. Główny cel wyprawy, której przewodnikiem był wybitny religioznawca Włodzimierz Pawluczuk, stanowiło spotkanie ze wspólnotami zielonoświątkowców, a także wizyta w Wierszalinie – wiosce, w której działał „proroka Ilja” – Eliasz Klimowicz, opisany w słynnej książce Pawluczuka Wierszalin. Reportaż o końcu świata. Zimą roku 1980 miały miejsce dwie kolejne, bardzo intensywne wyprawy: do Meksyku (1–29 I) i do Indii (2–25 II). Głównym celem pierwszej były Sierra de los Huicholes oraz działania wśród ludu Huiczoli – izolowanej grupy rdzennych mieszkańców o specyficznej, intensywnej religijności, słynącej przede wszystkim z rytuałów peyotlowych. Celem drugiej zaś tereny Bengalu Zachodniego zamieszkane przez baulów.

Jednym z efektów wypraw było stworzenie międzynarodowej ekipy współpracowników, których Grotowski zaprosił do Polski jako „specjalistów” prowadzących zajęcia w ramach kolejnych Seminariów Teatru Źródeł, które wypełniły kolejny etap realizacji przedsięwzięcia. Pierwsze z nich odbyło się w dniach 3 maja – 31 sierpnia 1980, a wzięło w nich udział pięć osób z Meksyku, sześć z Indii i jedenaście z Haiti. Część otwartą Seminarium poprzedziły prace przygotowawcze grupy zamkniętej trwające do 30 maja; zamknięty charakter miały też prace prowadzone w ostatnich tygodniach sierpnia. W trakcie tego seminarium Grotowski i jego współpracownicy pracowali nad technikami źródłowymi wyjętymi ze swego kontekstu, ucząc ich bez żadnych objaśnień osoby pochodzące z zupełnie innych kultur. W ten sposób usiłowali eksperymentalnie sprawdzić, czy techniki te działają tylko na uwarunkowanym kulturowo poziomie socjologicznym i symbolicznym, czy też są skuteczne także na poziomie wręcz fizjologicznym.

Elementy technik znalezione w efekcie „wypraw” i stosowane potem w trakcie „seminariów” były na ogół bardzo proste: bieg przez las z zawiązanymi oczyma, specyficzna technika chodu z zachowaniem określonego sposobu stawiania stóp, wirowanie, chód bardzo powolny, sekwencja póz i ruchów wykonywana w określony sposób i w określonej kolejności (tzw. Motions). Wymagały jednak wielkiej precyzji i porzucenia przyzwyczajeń, związanych z tym, co bezpieczne, racjonalne, „naturalne”. Owo porzucenie było niejako wymuszane przez trudne warunki, w jakich prowadzono prace w ramach „seminariów”: zmiana rytmu dobowego, świadome wystawienie na zmęczenie, konieczność działania w nieznanym terenie, często w trudnych warunkach pogodowych.

Kolejne spotkania robocze zespołu międzynarodowego odbywały się przy współudziale osób z zewnątrz w trakcie roku 1981 we Włoszech (w ramach „kompleksowego programu” realizowanego przez Teatr Laboratorium w Palermo) i w Polsce. Jesienią i zimą 1981 grupa pracowała w Brzezince i Ostrowinie odbywając też trzy sesje wyjazdowe (Międzylesie na Dolnym Śląsku 22–31 VIII, wieś Kolonia w Olsztyńskiem, 20–26 IX i Lipno w obecnym województwie kujawsko-pomorskim, 17–25 X). W trakcie tych prac następował zwrot w stronę indywidualizacji działań, dostosowywanych do potrzeb każdego z uczestników, pojawiały się także elementy struktur performatywnych, przygotowywane przez każdego z uczestników i stopniowo łączone w całość określaną roboczą nazwą działań wieczornych. Mimo wprowadzenia w Polsce stanu wojennego, Grotowski podjął próbę kontynuowania prac nad Teatrem Źródeł w roku 1982. Spotkania zespołu roboczego odbyły się we Włoszech (luty–czerwiec), w Ostrowinie (1 VII – 10 VIII, w bardzo ograniczonym składzie – 8 osób z ekipy międzynarodowej i 15 zaproszonych z zewnątrz, wyłącznie Polaków) oraz ponownie we Włoszech (12 VIII – koniec listopada). Ostateczne zakończenie tej fazy nastąpiło wraz z podjęciem przez Grotowskiego decyzji o pozostaniu na emigracji w Stanach Zjednoczonych. Dyskusyjną kwestią pozostaje relacja między Teatrem Źródeł a kolejnymi etapami pracy Grotowskiego. Mimo zmiany nazwy i (częściowo wymuszonej) zmiany sposobu działania Dramat Obiektywny oraz sztuka jako wehikuł wydają się kontynuacją poszukiwań prowadzonych w ramach tego przedsięwzięcia. Swoistym podsumowaniem i syntezą Teatru Źródeł jest cykl wykładów rzymskich z 1982 roku.