Dramat Obiektywny

nazwa projektu artystyczno-badawczego realizowanego przez Jerzego Grotowskiego i jego współpracowników w Stanach Zjednoczonych w latach 1983–1992, przy czym Grotowski już w roku 1986 przeniósł się do Włoch i do Kalifornii przylatywał tylko raz do roku (najczęściej w maju), by konsultować działania swoich asystentów.

Nazwa „Dramat Obiektywny” pojawiła się po raz pierwszy w trakcie starań Grotowskiego o środki na realizację programu na Columbia University w Nowym Jorku, gdzie pracował krótko jako visiting profesor. Ostatecznie program o tej nazwie został zaakceptowany przez School of Fine Arts University of California w Irvine, do czego przyczyniło się w znacznym stopniu wsparcie ze strony jego profesora Roberta Cohena. Dzięki niemu Grotowski uzyskał znaczną autonomię oraz spore wsparcie organizacyjne i finansowe. Otrzymał stanowisko na wydziale, przyznany na wyłączność i przygotowany według jego wskazówek budynek na obrzeżach kampusu oraz wzniesioną obok drewnianą jurtę, zapewniono mu asystentów technicznych i organizacyjnych, zaś jego projekt uznano za Ścisły Program Badawczy, co zapewniło wysokie dotacje. Wsparcie Uniwersytetu pozwoliło też na uzyskanie dofinansowania z Fundacji Rockefellera, przeznaczonego na wydatki związane z pracą czterech Specjalistów Technicznych.

Zgodnie z programem, projekt Dramat Obiektywny miał przebiegać w ten sposób, że zaproszeni do Irvine na pół roku „wykonawcy starożytnych sztuk rytualnych różnych kultur” (Ścisły Program Badawczy „Dramat Obiektywny” prowadzony przez Jerzego Grotowskiego, prospekt, „Pamiętnik Teatralny” 2000, z 1–4, s. 405) mieli szkolić członków zespołu realizacyjnego, a także studentów i innych uczestników. W gronie tych Praktyków Tradycji mieli znaleźć się „mistrzowie starożytnych liturgii lub rytuałów” (tamże, s. 409), przede wszystkim tych, którymi interesował się Grotowski w okresie Teatru Źródeł (Huiczole, wyznawcy vodou, baulowie). Planu tego nie udało się do końca zrealizować: na skutek trudności organizacyjnych, tradycyjnych technik uczyli pracujący w programie jako Specjaliści Techniczni I Wayan Lendra z Bali oraz Koreańczyk Du Yee Chang, współpracownicy Grotowskiego z okresu Teatru Źródeł (Maud Robart i Tiga z Haiti – tańce i pieśni vodou, Maro Shimoda z Japonii – praktyki medytacji buddyjskiej i karate, Magda Złotowska z Polski – Motions) oraz praktycy działający w Stanach Zjednoczonych (Jaleluddin Loras, członek sufickiego bractwa Mewlewich z San Francisco).

Wyjątkową pozycję w strukturze programu zajmowali Specjaliści Techniczni. Ich zadaniem była rejestracja, wykonanie i nauczanie innych uczestników elementów sztuk rytualnych, a zarazem byli jakby „super-testerami” uczącymi się technik i sprawdzającymi ich skuteczność oraz pracującymi nad wyizolowaniem i oczyszczeniem tych ich elementów, które – zgodnie z założeniami programu – uznano za obiektywne. To od nich zależało powodzenie całego projektu, więc Grotowski stawiał im bardzo wysokie wymagania i wybierał ich długo i skrupulatnie. Ostatecznie czwórkę Specjalistów tworzyli: I Wayan Lendra, zaproszony do pracy w projekcie w wyniku przesłuchań już w styczniu 1983, a pełniący w jego ramach także funkcję jednego z Praktyków Tradycji, podobnie jak Du Yee Chang, który dołączył do zespołu w marcu 1984; Wei Cheng Chen z Chin (w zespole Dramatu Obiektywnego od jesieni 1984, jako Specjalista od marca 1985) oraz Jairo Cuesta, mianowany Specjalistą w marcu 1985.

Według deklaracji programowej, głównym celem projektu Dramat Obiektywny miało być „wyizolowanie i przestudiowanie” „tych elementów starożytnych rytuałów różnych kultur, które mają precyzyjny, a więc obiektywny wpływ na uczestników – wpływ niezależny od znaczenia wyłącznie teologicznego czy symbolicznego” (tamże, s. 405). Dążąc do realizacji tego nadrzędnego celu, zespół realizujący projekt prowadził cztery zasadnicze grupy działań. Pierwsza to swoisty „trening podstawowy”, na który składały się wykonywane codziennie Motions oraz zestawy ćwiczeń dobranych indywidualnie w zależności od trudności, z jakimi mierzył się każdy z uczestników. Grupa druga obejmowała ćwiczenia pogłębiające i poszerzające uwagę, wzmacniające relacje z otoczeniem (m.in. opracowane przez Jairo Cuestę Watching – rodzaj dynamicznych gier zespołowych, nawiązujących do Czuwań) oraz działania, których zasadą było odnajdywanie relacji ze środowiskiem naturalnym. Grupę trzecią tworzyły praktyczne „lekcje” elementów technik tradycyjnych, natomiast grupę czwartą – indywidualne działania związane z doświadczeniami osobistymi i wiodące stopniowo do wyłonienia się struktur performatywnych, które określane były mianem mystery play. Pojawiały się one w pracach zespołu stopniowo już w roku 1984, by w roku następnym, niejako wbrew założeniom „deklaracji programowej”, wysunąć się na pierwszy plan. Nad mystery plays pracowano najpierw indywidualnie, a następnie prezentowano je pozostałym uczestnikom, którzy komentowali je, sugerowali dalszy kierunek prac, albo wręcz negowali ich sens. Z czasem zaczęto łączyć działania indywidualne, zachęcając uczestników, by stopniowo modyfikowali je poprzez reakcje na działania partnera. Wreszcie od początku roku akademickiego 1985/1986 (roku uznawanego przez Grotowskiego za najbardziej intensywny i owocny spośród wszystkich spędzonych w Irvine) podjęto pierwszą próbę stworzenia wspólnego performansu nazwanego Akcją Główną – Main Action. W tym samym czasie następowały dość zasadnicze zmiany w strukturze grupy realizującej projekt. Dotychczas Grotowski, Praktycy Tradycji i Specjaliści Techniczni pracowali ze studentami z Irvine i innych uczelni, dobieranymi w zależności od ich predyspozycji, gotowości do podejmowania wysiłku etc.

Wiosną 1985 Grotowski postanowił, ku rozczarowaniu znacznej części uczestników, zdecydowanie zmniejszyć grupę i przyspieszyć pracę. Powstał wówczas tzw. Performance Team, w skład którego weszli: czterej Specjaliści Techniczni, a także Pablo Jimenez (Meksykanin współpracujący blisko z Grotowskim przy realizacji Teatru Źródeł), David Estrada (student z Irvine, Amerykanin rdzennego pochodzenia) oraz dwoje studentów z Yale University: Midori Nakamura (Amerykanka pochodzenia japońskiego) i Thomas Richards (Amerykanin o korzeniach karaibskich).

Asystentem Grotowskiego, odpowiedzialnym za strukturę dramatyczną tworzonego dzieła był pracujący w Irvine reżyser polskiego pochodzenia James Slowiak. Efektem tych prac było stworzenie struktury performatywnej o nazwie Main Action, w której wykorzystano fragmenty Ewangelii Tomasza i którą uznać można za pierwszą próbę powołania Akcji. W trakcie pracy doszło do nawiązania bliskiej współpracy Grotowskiego z Thomasem Richardsem, wspólnie z którym we Włoszech prowadził dalsze poszukiwania rozwijające odkrycia z Irvine. W tej perspektywie Dramat Obiektywny można widzieć jako rodzaj projektu przejściowego, praktycznego pasażu między Teatrem Źródeł, a sztuką jako wehikułem.