dialektyka ośmieszenia i apoteozy

formuła stworzona przez wybitnego krytyka teatralnego Tadeusza Kudlińskiego w recenzji z Dziadów w Teatrze 13 Rzędów; stanowiła próbę ujęcia fascynującej podwójności zabawy i groteski oraz grozy i powagi, cechującej jego zdaniem to przedstawienie. Uznawszy jej trafność, Grotowski przejął ją i posługiwał się w swych komentarzach, zwłaszcza w latach 60. Działanie opisywane przez tę formułę stanowi centralny punkt programu ogłoszonego w tekście Możliwość teatru, opublikowanym w lutym 1962 w „Materiałach warsztatowych Teatru 13 Rzędów”. Grotowski wyrażał w nim obawę, że teatralne spotkanie, które konsekwentnie uznawał za istotę nowego teatru, może przerodzić się w coś konwencjonalnego i martwego. By tego uniknąć, konieczny jest jego zdaniem wciąż ponawiany atak na „archetyp” „tj. symbol, mit, motyw, obraz zakorzeniony w tradycji danego kręgu narodowego, kulturowego itp., który zachował wartość jako pewien rodzaj metafory, modelu doli ludzkiej, sytuacji człowieczej”. Grotowski konsekwentnie odrzucał przy tym możliwość kultowego, ceremonialnego powoływania owego archetypu, argumentując, że jego ujawnienie jest możliwe tylko wtedy, gdy zostanie on sprofanowany (tak jak w Dziadach) poprzez zabawę i „niskie” środki inscenizatorskie. W praktyce owa profanacja polegała na budowaniu groteskowych kontrastów, radykalnym pozbawianiu przywoływanych i ucieleśnianych „wzniosłych wyobrażeń” wszystkiego, co im ową wzniosłość nadawało z zewnątrz, oraz na postawieniu aktorom i widzom „żywego pytania” o archetyp. Obok Dziadów metoda ta zastosowana została najbardziej wyraziście w Kordianie oraz (na innym poziomie i w innym kontekście) w Apocalypsis cum figuris.