parateatr

wyróżniany w działalności Jerzego Grotowskiego i jego współpracowników okres obejmujący lata od 1969 do 1976 (datowanie jest przedmiotem wciąż trwających dyskusji), związany z jednej strony ze zdeklarowanym odejściem od przygotowania kolejnych przedstawień („wyjście z teatru”), a z drugiej – z poszukiwaniem sposobów na udostępnienie doświadczeń Grotowskiego i jego zespołu jak największej grupie ludzi. Głównymi ideami przyświecającymi pracy parateatralnej były: kultura czynna i zniesienie podziału na wykonawców i obserwatorów, dążenie do zawieszenia ról społecznych i odnajdywanie w działaniu i doświadczeniu człowieczego wymiaru swojej egzystencji, spotkanie obejmujące innych ludzi i przyrodę (Święto), stopniowe doprowadzenie do zasadniczych przemian w kulturze. Parateatr był ściśle związany z kontekstem kulturowo-historycznym (kontrkultura), jak i z dążeniem Grotowskiego do przejścia od pracy teatralnej na rzecz czynnego badania możliwości pogłębienia i poszerzenia (także na innych) doświadczenia spotkania z życiem niezniszczalnym, które stanowiło rdzeń aktu całkowitego. Podstawową zasadą pracy parateatralnej, decydującą też o przebiegu tej fazy w dziejach Teatru Laboratorium, była zasada stopniowego otwierania doświadczeń i poszerzania ich na kolejne grupy zainteresowanych. W tym znaczeniu był to okres najbardziej konsekwentnego dążenia do zerwania z ekskluzywnością pracy i jej efektów, i jak najszerszego ich udostępniania. Momentami zwrotnymi w działalności Grotowskiego i Teatru Laboratorium, a zarazem rozpoczynającymi fazę parateatralną były wystąpienia w Nowym Jorku w grudniu 1970 (Święto) oraz radykalna zmiana wewnętrznej organizacji zespołu i rozpoczęcie pracy z nową grupą osób. We wrześniu 1970 roku w polskiej prasie ukazał się podpisany przez Grotowskiego „list otwarty” zatytułowany Propozycja współpracy. Na zawarte w nim zaproszenie odpowiedziało około 300 osób, z których na podstawie zgłoszeń wybrano 70 i zaproszono do Wrocławia na spotkanie z Grotowskim i Teo Spychalskim w listopadzie 1970. W wyniku selekcji wybrano 9 osób, które przez rok pracowały z Grotowskim i Spychalskim. Zaproszone do współpracy osoby to: Irena Rycyk, Małgorzata Niklasz, Bruno Chojak, Ryszard Gizowski, Wiesław Hoszowski, Zbigniew Kozłowski, Aleksander Lidtke, Marek Musiał i Wojciech Rawecki. Z tej grupy po jakimś czasie odeszli: Małgorzata Niklasz (31 XII 1971), Ryszard Gizowski (15 I 1972), Bruno Chojak (w maju 1971) oraz Marek Musiał, Wojciech Rawecki. Równolegle zapraszano do współpracy osoby spotykane w różnych okolicznościach, w tym także wybierane spośród aktorów innych zespołów. W efekcie ukonstytuowała się licząca siedem osób grupa, w której skład weszła czwórka z „naboru” (Wiesław Hoszowski, Zbigniew Kozłowski, Aleksander Lidtke, Irena Rycyk) oraz trójka „znalezionych” (Jerzy Bogajewicz, Teresa Nawrot i Włodzimierz Staniewski). Grupa ta pracowała oddzielnie najpierw we Wrocławiu, a od marca 1972 w „leśnej bazie” niedaleko wsi Brzezinka koło Oleśnicy. Dopiero 15 listopada 1972 nastąpiło połączenie tej nowej grupy z częścią dawniejszych członków Laboratorium (Elizabeth Albahaca, Ryszard Cieślak, Antoni Jahołkowski, Zygmunt Molik, Andrzej Paluchiewicz, Teo Spychalski) i cała grupa rozpoczęła wspólną pracę (w grupie parateatralnej nie było Reny Mireckiej, Zbigniewa Cynkutisa i Stanisława Scierskiego). Po kilkumiesięcznej wspólnej pracy w Brzezince i we Wrocławiu pod kierunkiem Cieślaka (Grotowski brał w niej udział z przerwami spowodowanymi jego wyjazdami zagranicznymi) podjęto pierwszą próbę otwarcia przygotowanych doświadczeń na uczestników z zewnątrz. W czerwcu 1973 roku w Brzezince odbył się pierwszy otwarty staż parateatralny, trwający trzy dni. Niektórzy z jego uczestników zostali zaproszeni do dalszej pracy z zespołem (wśród nich Jacek Zmysłowski). Kolejne działania parateatralne organizowano w Polsce w następnych miesiącach i dołączano także do programu wyjazdów zagranicznych. W październiku i listopadzie 1973, w czasie kolejnej wizyty Laboratorium w Stanach Zjednoczonych, zaproszono wybrane osoby do udziału w działaniach, nazwanych przez Grotowskiego Special Project. Odbywały się one na długo poszukiwanej wsi, oddalonej od innych siedzib ludzkich, zaś ich uczestników wybierano częściowo spośród widzów, którzy przychodzili na przedstawienia Apocalypsis cum figuris. Na nieco innych zasadach zorganizowano „staże parateatralne” w trakcie wizyty we Francji, kiedy to po występach w Paryżu, w dwóch małych miejscowościach w Bretanii, Cieślak prowadził tzw. Large Special Project, zaś Grotowski – Narrow Special Project. Podobny kształt miały też staże w Australii wiosną następnego roku. Zdobycze i efekty tych prób i poszukiwań stanowiły podstawę do intensywnej pracy, której zespół poświęcił się w sezonie 1974/75, przygotowując się zarazem do najważniejszego wydarzenia okresu parateatralnego i zarazem najszerszego otwarcia prowadzonych wówczas poszukiwań – Uniwersytetu Poszukiwań Teatru Narodów. Po jego realizacji podjęto jeszcze kolejną próbę o podobnym charakterze – „Uniwersytet Poszukiwań II”, który odbył się jesienią 1975 roku w ramach Biennale di Venezia. W jego trakcie pojawiły się pierwsze znamiona kryzysu (m.in. konflikt z Włodzimierzem Staniewskim). Od około 1976 Grotowski zaczął stopniowo wycofywać się z działalności parateatralnej (częściej i chętniej używano wówczas pojęcia „kultura czynna”), przechodząc do kolejnej, bardziej ukrytej, zamkniętej i rzemieślniczej fazy swoich poszukiwań – Teatru Źródeł. Równolegle członkowie Laboratorium za jego zgodą i pod jego egidą prowadzili dalsze poszukiwania o charakterze parateatralnym. Liderem znacznej ich części był w owym czasie Jacek Zmysłowski prowadzący działania z cyklu Czuwania, a także odpowiedzialny w znacznym stopniu za realizację Przedsięwzięcia Góra (1976–1977). Otwarta i szeroka formuła parateatru obejmowała różnorodne staże i formy działań z pogranicza warsztatu i prac nad przedstawieniami prowadzone w tym czasie przez poszczególnych członków Laboratorium (Zdarzenia Cynkutisa, Medytacje na głos Flaszena, do pewnego stopnia Acting Therapy Molika, realizowane we współpracy z Mirecką, Scierskim i Jahołkowskim). Ich syntezą było Drzewo ludzi. Grotowski nie powrócił do działalności parateatralnej i po latach oceniał ją negatywnie („kiedy pracowała nad tym mała grupa – miesiącami i miesiącami – i kiedy następnie dołączali z zewnątrz tylko bardzo nieliczni nowi uczestnicy, zdarzały się rzeczy na pograniczu cudu. Jednakże, kiedy później robiliśmy to z trochę większą liczbą ludzi lub też, gdy grupa podstawowa nie przeszła wcześniej przez długi okres istotnej i odważnej pracy – funkcjonowały niektóre elementy, ale całość dość łatwo popadała w uczuciową zupę między ludźmi, w niedokładność i, w ostatecznym rozrachunku, wyłącznie w animację”; Od zespołu teatralnego do sztuki jako wehikułu, „Notatnik Teatralny”, nr 4: zima 1992, s. 34). Jednak prace tego typu kontynuuje kilka jego dawnych współpracowniczek, przede wszystkim Rena Mirecka i Ewa Benesz.