Teatr i historia

Na mapie teatralnej Paryża Teatr Słońca świeci mocnym blaskiem nieprzerwanie od ponad pół wieku. Ariane Mnouchkine, jedna z założycielek Stowarzyszenia teatralnego studentów Paryża, które powstało na Sorbonie w roku 1959, a jego członkami byli m.in. Philippe Léotard, Jean-Claude Penchenat, Martine Franck, Myrrha Donzenac, Françoise Tournafond, Gérard Hardy, Jean-Pierre Tailhade oraz Roberto Moscoso, pięć lat później, 29 maja 1964 roku, wraz ze swoimi przyjaciółmi ze Stowarzyszenia rejestruje statut pierwszej produkcyjnej kooperatywy dla grupy teatralnej, tworząc tym samym Le Théâtre du Soleil. Kolektywna struktura teatru oparta jest na kilku zasadniczych pryncypiach, takich jak: wspólne poszukiwania w zakresie aktorstwa, praca w obrębie wspólnoty, ciągłe samokształcenie się, poprzez które człowiek-aktor doskonali umiejętności zawodowe oraz zapewnia sobie rozwój osobisty. Wszystko to prowadzić ma do najważniejszego celu, czyli odnowy teatru. Jednym z najważniejszych założeń kierowanej przez Mnouchkine grupy jest tworzenie nowych relacji z publicznością. Teatr Słońca odżegnuje się także od teatru mieszczańskiego. Jego członkowie tworzą własną etykę opartą na pracy kolektywnej, przypominającej funkcjonowanie plemienia czy rodziny. Od samego początku grupa tworzy spektakle zaangażowane, z krytycznym spojrzeniem na epokę, nadając im wydźwięk społeczny, prawdziwie humanistyczny i polityczny wymiar, skłaniający do refleksji nad kondycją ludzką. Nie bez powodu na frontonie budynku Théâtre du Soleil widnieje najważniejsze hasło republikańskiej Francji: „Wolność, równość, braterstwo”.

W niezwykle obszernej monografii poświęconej Teatrowi Słońca Magdalena Hasiuk z wielką precyzją opisuje i analizuje powstałe w latach 1970–2006 szesnaście wybranych spektakli zespołu Ariane Mnouchkine. Omawiając ich tematykę – różnorodną pod względem treści, formy teatralnej, źródeł inspiracji – podkreśla jednocześnie ich wspólny mianownik, to znaczy połączenie zachodniej dramaturgii i wschodnich technik aktorskich (w przedstawieniach widoczne są inspiracje formami teatralnymi kabuki, nō czy bunraku). Autorka opowiada niezwykle interesującą historię Théâtre du Soleil, zespołu, który poprzez swoje artystyczne kreacje uczestniczy w debacie publicznej, porusza najbardziej palące współczesne problemy.

I tak Rok 1789. Rewolucja powinna zakończyć się na spełnieniu szczęścia oraz Rok 1793. Miasto rewolucyjne jest z tego świata – to rewolucyjny dyptyk, który zapewnił trupie Mnouchkine stałe, ważne miejsce na teatralnej scenie świata. Intencją artystów była weryfikacja narodowego mitu oraz zajęcie własnego stanowiska wobec historycznych zdarzeń. Wydarzenia Rewolucji Francuskiej posłużyły im do zilustrowania tematów uniwersalnych, były przyczynkiem do refleksji na temat aktualności rewolucyjnych przesłanek i zajęcia wobec nich własnego stanowiska.

Mefisto, spektakl dla którego inspiracją stała się powieść Klausa Manna pod tym samym tytułem, był refleksją na temat relacji pomiędzy ludźmi teatru i społeczeństwem, odpowiedzialności tych pierwszych za rzeczywistość pozateatralną, ich postawy wobec rodzącej się dyktatury.

Cykl szekspirowski, na który złożyły się dramaty Ryszard II, Wieczór Trzech Króli oraz pierwsza część Henryka IV, łączył opowieść o człowieku w jego wymiarze indywidualnym, społecznym oraz kosmicznym. To historia o miłości i pożądaniu, zaangażowaniu w historię, przejęciu i utracie władzy.

Atrydzi to kolejny cykl, składający się z trzech tragedii Ajschylosa (Agamemnon, Ofiarnice, Eumenidy), które poprzedzone zostały Eurypidesowską Ifigenią w Aulidzie. W tetralogii podjęto charakterystyczne dla wcześniejszych przedstawień Théâtre du Soleil tematy wojny domowej, wewnętrznego wroga czy bratobójstwa, ukazując tragizm ludzkiej kondycji rozpiętej pomiędzy tym, co ludzkie a tym, co transcendentne, tragizm człowieka wobec konieczności wyboru oraz zmierzenia się z przeznaczeniem.

W Strasznej, ale niedokończonej historii Norodoma Sihanouka, króla Kambodży oraz Indiadzie ukazane zostały mało znane fakty z dwudziestowiecznej historii Azji, które mają swoje uniwersalne przesłanie – historia cierpienia jednego narodu obrazuje cierpienia całego świata.

Współczesne tragedie społeczne, a zwłaszcza historia tysięcy Europejczyków, którym w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych przetoczono krew zakażoną wirusem HIV, stanowiła najważniejszą inspirację kolejnego spektaklu, zatytułowanego Wiarołomne miasto albo przebudzenie Erynii. Przedstawienie ukazywało smutne oblicze współczesnego świata, w którym historia zakażonej krwi staje się nową formą bratobójstwa, symbolem braku ludzkiej solidarności, braku moralności, braku odpowiedzialności rządzących za los rządzonych.

W Bębnach na tamie zespół Théâtre du Soleil stworzył utrzymaną w formie przypowieści historię mitycznego azjatyckiego kraju nawiedzonego przez gigantyczną powódź, zwracając uwagę, iż każda katastrofa jest przynajmniej po części konsekwencją nieodpowiedzialnych działań, nieprzemyślanych decyzji i fałszywych wyborów człowieka.

Ostatni karawanseraj jest opowieścią o życiu tej części społeczeństwa, która we współczesnym świecie pozbawiona jest właściwie głosu: uchodźców, ludzi bez dokumentów, wszystkich tych, którym odmawia się podstawowych praw, którzy są jakby umarli dla społeczeństwa. Twórcy oddali im głos, odwołując się przy tym do obywatelskiej świadomości widza.

Efemeryczni to historia ulotności ludzkiego życia, nieuchronnego upływu czasu, w dużej mierze inspirowana intymnymi wspomnieniami samej Mnouchkine.

Magdalena Hasiuk opowiada w swej pracy fascynującą historię teatru będącego jednym z najbardziej wartościowych zjawisk francuskiej sceny teatralnej. Niezwykle precyzyjne informacje na temat poszczególnych spektakli (na które składają się analizy tekstu, opisy procesu twórczego, szczegółowa charakterystyka widowiskowych dekoracji oraz wszechobecnej w spektaklach muzyki, a nade wszystko zaś precyzyjny opis przedstawień) tworzą wyjątkowo bogaty, barwny, plastyczny obraz opisywanych kreacji teatralnych. Ilustrując przy tym ewolucję miejsca i formy słowa oraz dramatu jako struktury, która na przestrzeni kilkudziesięciu lat dokonała się w Théâtre du Soleil.

Magdalena Hasiuk: Teatr Słońca. Od rewolucji na kozłach do odysei uchodźców, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2016

O autorce