Spojrzenia z oddali
Opowiadał mi kiedyś jeden z wybitnych polskich artystów teatru „alternatywnego” o przyjętej w tym środowisku strategii wytwarzania efektu własnego znaczenia „na zagranicę”. Kiedy ktoś z Polski zapraszał zespół na występy czy do udziału w jakimś festiwalu, przed udzieleniem odpowiedzi należało poprosić o chwilę na sprawdzenie, „czy nie jesteśmy w tym czasie za granicą”, co oczywiście miało służyć wywołaniu wrażenia, że niszowa w istocie i stosunkowo słabo znana w kraju działalność cieszy się wielkim uznaniem „w świecie”. Opowieść była ironiczna, a nawet autoironiczna, ale jednocześnie gorzka, bo jej oczywistą konkluzją była dobrze znana, wielokrotnie opisywana i wyśmiewana potrzeba potwierdzenia własnej wartości w oczach innych, przede wszystkim „w oczach Zachodu” – kiedyś Paryża, później Nowego Jorku.
Jerzy Grotowski i Teatr Laboratorium to wręcz modelowy przykład działania tego typu mechanizmów, ale i świadomego ich wykorzystywania w sposób pionierski i mistrzowski zarazem. Wiadomo dobrze, że to sukcesy zagraniczne, przede wszystkim francuskie i amerykańskie, zapewniły zespołowi wysoką pozycję także w kraju (choć jednocześnie naraziły na krytykę i ataki), że to uznanie i powaga, z jaką Grotowski był traktowany na świecie w dużej mierze przyczyniły się do poważnego traktowania w Polsce. Ostatecznie i dziś – obok Tadeusza Kantora – Jerzy Grotowski pozostaje najlepiej rozpoznawanym za granicą polskim artystą teatralnym, co sprawia, że nie tak łatwo się go pozbyć. Wiadomo także – choć ten temat wciąż czeka na swoje dokładne zbadanie i opracowanie – że Grotowski i jego współpracownicy (zwłaszcza Ludwik Flaszen i Eugenio Barba) zrobili bardzo wiele, by wygenerować i wykorzystać międzynarodowy rozgłos, posiłkując się przy tym bardzo nowoczesnymi strategiami marketingowymi i PR-owskimi w czasach, gdy te pojęcia nic jeszcze nikomu nie mówiły.
Wszystko to wiadomo, ale chyba wciąż jeszcze zbyt mało wiemy i za słabo sobie zdajemy sprawę z tego, jak złożonym i skomplikowanym zjawiskiem była i wciąż jest międzynarodowa recepcja Grotowskiego i jego teatru. Szukając u innych potwierdzenia własnych rozpoznań i własnej wartości, jednocześnie nie wydajemy się zbyt interesować odmiennością spojrzenia oraz odmiennością tego, co Grotowski wywoływał i inspirował w poszczególnych krajach i kulturach. Nie wydaje się dalekie od prawdy stwierdzenie, że jako Polacy jesteśmy przekonani, iż tylko my mamy odpowiednio rozległą i głęboką wiedzę o Grotowskim, że tylko my – z racji wspólnego, bardzo specyficznego zaplecza kulturowego – jesteśmy go w stanie zrozumieć. Od innych oczekujemy w zasadzie tylko potwierdzenia wielkości „naszego rodaka”, patrząc zarazem z pewną wyższością na proponowane przez nich interpretacje, zwłaszcza te, które nie uwzględniają naszej kulturowej specyfiki (której sami często się jednocześnie wstydzimy i którą uważamy za anachroniczną).
