FAKTY
Perspektywa międzynarodowa

21 kwietnia 1988 roku, Grotowski pisze list do Eugenia Barby, który był promotorem i wydawcą Ku teatrowi ubogiemu, i proponuje mu „wydanie poprawione i uzupełnione”. Myśli o wydaniu angielskim, jak również o edycji francuskiej i hiszpańskiej. Uważa, że jest to projekt „wielkiej wagi” dla niego: „bezwzględnie konieczny, który ma pozostawić przekaz ludziom teatru, w ogólnym zarysie kompletny”. Interesujący jest zwłaszcza passus, w którym opisuje nową edycję. Przytaczam go tutaj po francusku – ponieważ w tym języku został napisany – respektując zapis oryginału:

Maintenant je passe au deuxième problème que j’ai discuté avec toi (a mano sopra la cancellatura di «vous») par téléphone. Il s’agit d’une affaire qui est pour moi d’une énorme importance et alors je vous prie de tout coeur de chercher des solutions. Je suis convaincu qu’il est nécessaire de faire une nouvelle édition élargie et complétée du Vers un théâtre pauvre. Le minimum c’est faire la nouvelle version en anglais mais je souhaite aussi une édition élargie en français et espagnol. En dehors des textes qui se trouvent dans le livre actuellement (mais avec certaines rectifications de la traduction), il faudrait supplémenter un large texte à propos du travail vocal et un autre à propos des exercices physiques et plastiques, les textes à propos de la genèse de Apocalypsis. Parmi les textes des autres auteurs (si ils seraient d’accord) il faudrait donner les deux textes de Puzyna qui décrivent Apocalypsis et un vieux texte de Ludwik, jamais publié, qui décrit notre Hamlet sous l’angle d’une affaire juive-polonaise; peut-être aussi le dernier texte de Peter Brook de la conférence de Florence. Le texte le Performer, il faudrait le joindre comme Addendum. Tout cela ferait le livre plus long de moitié.

[Il faudrait aussi donner une nouvelle note historique.] La réalisation de cette nouvelle version élargie et complétée du Vers un théâtre pauvre me parait absolument nécessaire pour laisser après moi un message à peu près complet pour les gens du théâtre1.

Przechodzę teraz do drugiego problemu, o którym rozmawiałem z tobą (ręczny dopisek nad wykreślonym „vous”) przez telefon. Chodzi o sprawę wielkiej dla mnie wagi i z całego serca proszę o znalezienie rozwiązania. Jestem przekonany, że trzeba zrobić nową edycję, rozszerzoną i uzupełnioną Ku teatrowi ubogiemu. Minimum tego, co można zrobić, to nowa angielska wersja, ale chciałbym mieć również rozszerzoną wersję francuską i hiszpańską. Poza tekstami obecnie figurującymi w książce (z naniesionymi poprawkami do przekładu), należałoby też dodać obszerny tekst na temat pracy głosem oraz drugi o ćwiczeniach fizycznych i plastycznych, teksty o montażu spektaklu, tekst o Stanisławskim, tekst o genezie Apocalypsis. Pośród tekstów innych autorów (jeśli wyrażą zgodę), należałoby zamieścić dwa teksty Puzyny opisujące Apocalypsis oraz dawny tekst Ludwika, nigdy niepublikowany, który opisuje naszego Hamleta pod kątem kwestii żydowsko-polskiej; może również ostatni tekst Petera Brooka z konferencji we Florencji. Tekst Performer powinno się dołączyć w Aneksie. Wszystko to zwiększyłoby objętość książki o połowę.

[Należałoby także dołączyć nową notę historyczną]. Przygotowanie tej nowej wersji, rozszerzonej i uzupełnionej Ku teatrowi ubogiemu wydaje mi się bezwzględnie konieczne, żeby ludziom teatru pozostał po mnie przekaz w miarę kompletny.

Wyodrębnienie „suplementów” uprawnia do przedstawienia książki w jej nowej postaci.

1. „Obszerny tekst na temat pracy głosu” to z pewnością Głos (La voce) zapis wykładu, jaki Grotowski wygłosił dla zagranicznych stażystów w Teatrze Laboratorium we Wrocławiu w maju 1969 roku. Fragment poświęcony głosowi w Ku teatrowi ubogiemu jest dosyć spory. W zestawieniu z nim tekst La voce jest znacznie obszerniejszy. Podejmuje niektóre wątki, zgłębia szczegóły techniczne, zmierzając zwłaszcza w kierunku „ciała pamięci”: to głos, od którego nie można uwolnić się za pośrednictwem techniki, lecz dzięki zespoleniu się ze światem wokół aktora oraz ze światem w nim samym i poza nim2.
2. Żadnych wątpliwości nie budzi też tekst „o ćwiczeniach fizycznych i plastycznych”. Chodzi o Ćwiczenia (Esercizi), zapis wykładu wygłoszonego dla zagranicznych stażystów w maju 1969 roku. W stosunku do fragmentów dotyczących tego samego tematu w tomie Ku teatrowi ubogiemu tekst jest dużo obszerniejszy, a przede wszystkim rozwija – jak w Głosie, ale w sposób jeszcze bardziej pogłębiony – wątek „ciało pamięć”, tutaj rozumiany również jako „ciało-życie”3.
3. Co do „tekstów dotyczących montażu spektaklu”, mogłoby przede wszystkim chodzić o teksty teoretyczne, poświęcone kwestii montażu w ogólności, bez odniesienia do jakiegoś konkretnego spektaklu, ale z uwagi na kontekst wydaje się to mało prawdopodobne. Jestem pewien, że Grotowski odwoływał się do Apocalypsis, wziąwszy pod uwagę rolę – niemal monopolistyczną – jaką ten spektakl odgrywa w sekwencji uzupełnień. Chodzi zatem o teksty, które należy rozumieć jako teksty literackie. Apocalypsis jest jedynym spektaklem Teatru Laboratorium, którego punktem wyjścia nie był tekst: z akcentem postawionym zarówno na słowo „jedyny”, jak i na „punkt wyjścia”. Wykorzystano w nim wiele tekstów – począwszy od Biblii, od Dostojewskiego, Eliota i Simone Weil – włączonych dopiero w końcowej fazie prób. Wielość tekstów oraz ich zachodzenie na siebie w trybie a posteriori, po fazie improwizacji aktorskich, to jedna z przyczyn wyjątkowości Apocalypsis4.
4. „Tekst o Stanisławskim” to z pewnością Odpowiedź Stanisławskiemu, pochodząca z wykładu, jaki Grotowski wygłosił 22 lutego 1969 roku w Brooklyn Academy w Nowym Jorku. Grotowski z naciskiem powraca do wątku „ciała pamięci”. W opozycji do Stanisławskiego, który domagał się, żeby aktor odwoływał się do „pamięci ciała”, Grotowski domaga się, żeby aktor odwoływał się do „ciała pamięci”, do „ciała-życia”. Pamięć ciała jest pamięcią własną aktora, konkretnego aktora; „ciało pamięć” posługuje się ciałem konkretnego aktora i wykracza poza nie, żeby dotrzeć do tego, co Grotowski nazywa „Twoim człowiekiem”5.
5. „Tekst o powstawaniu Apocalypsis” jest bezspornie tożsamy z tekstem pod homonimicznym tytułem, który pochodzi z zapisów kilku spotkań, jakie odbyły się po pierwszym spektaklu6.
6. „Dwa teksty [Konstantego] Puzyny opisujące Apocalypsis” to: Powrót Chrystusa (Il ritorno di Cristo) i Załącznik do „Apocalypsis” (Allegato ad „Apocalypsis”)7.
7. Jeśli chodzi o „dawny tekst Ludwika [Flaszena] o Hamlecie”, jest to Hamlet w laboratorium teatralnym („Amleto” nel laboratorio teatralne)8. Przypomnijmy, że Studium o Hamlecie wystawione 17 marca 1964 roku w Teatrze Laboratorium 13 Rzędów, niezależnie od nieprzychylności krytyków, było dla Grotowskiego krokiem fundamentalnym dla dalszych poszukiwań. Pisze Flaszen: „Ten niedokończony spektakl otworzył drogę dokonaniu wybitnemu, jakim był akt całkowity Cieślaka w Księciu Niezłomnym, a w następstwie otworzył drogę do Apocalypsis cum figuris”9.
8. „Tekst Petera Brooka z konferencji we Florencji” to Grotowski, l’arte come veicolo (Grotowski, sztuka jako wehikuł)10.
9. Performer11.

Wydanie „poprawione i uzupełnione” nigdy się nie ukazało12. Niemniej jednak tom Ku teatrowi ubogiemu nie utkwił w otchłani niespełnionych projektów.

• 1. List Grotowskiego wręczył mi osobiście – wraz z pozwoleniem na publikację – Eugenio Barba 24 stycznia 2000 roku, kiedy właśnie podpisałem do druku pierwszą wersję eseju o Ku teatrowi ubogiemu, i planowałem dalszą pracę nad książkami Grotowskiego. List ten znajduje się w zasobach Odin Teatret Archives, w zbiorze Eugenia Barby, w katalogu Grotowskiego.
• 2. Zamieszczam w przypisie – jeśli nie wynika to z toku wypowiedzi – datę powstania poszczególnych tekstów: często nie pokrywają się one z datą pierwszej publikacji. Jeśli chodzi o informacje bibliograficzne, podaję datę ostatniego wydania włoskiego w opracowaniu krytycznym. La voce został opublikowany pod redakcją Ludwika Flaszena i Carli Pollastrelli, [w:] Il Teatr Laboratorium di Jerzy Grotowski 1959–1969. Testi e materiali di Jerzy Grotowski e Ludwik Flaszen con uno scritto di Eugenio Barba, A cura di Ludwik Flaszen e Carla Pollastrelli con la colaborazione di Renata Molinari, Fondazione Pontedera Teatro 2001, s. 154–183.
• 3. Esercizi, [w:] Il Teatr Laboratorium di Jerzy Grotowski 1959–1969, s. 184–204.
• 4. Teksty są przytoczone dzięki rekonstrukcji spektaklu Apocalypsis cum figuris, jakiej dokonała Jennifer Kumiega. Zwanego spektaklem w indeksie do jej pracy: Jerzy Grotowski. La ricerca nel teatro e oltre il teatro 1959–1984, La casa Usher, Firenze 1989, wydanej po raz pierwszy w roku 1985. Teksty te, w postaci nie tak uszczegółowionej, figurują także w programie teatralnym, w języku francuskim; program ten ukazał się w tłumaczeniu włoskim jako Programma per Apocalypsis cum figuris, „Biblioteca Teatrale”1972 nr 3. Nie można wykluczyć, że Grotowski odwoływał się raczej do tych dwóch publikacji, w których teksty pojawiają się „jako montaż”, nie zaś po prostu wyliczał teksty literackie wykorzystane w spektaklu. Daty sprzyjają takiej hipotezie.
• 5. Risposta a Stanislavskij, [w:] Jerzy Grotowski. Testi 1968–1998 (Opere e sentieri II), a cura di Antonio Attisani e Mario Biagini Bulzoni Editore, Roma 2007, s. 45–64.
• 6. Sulla genesi di „Apocalypsis”, [w:] Il Teatr Laboratorium di Jerzy Grotowski 1959–1969, s. 205–222 oraz [w:] Jerzy Grotowski: Holiday e Teatro delle Fonti, La casa Usher, Firenze 2006, s. 31–55. Tekst nie został opublikowany w Polsce. Pierwsze wydanie – w języku włoskim – znajduje się [w:] 10 anni, Programma della stagione 1984–1985 del Centro per la Sperimentazione e la Ricerca Teatrale di Pontedera.
• 7. Pierwszy z nich został opublikowany przez „Teatr” (1969 nr 19) i jest recenzją ze spektaklu, pisaną na gorąco, ale niezwykle przenikliwą. W drugim tekście, który ukazał się w „Teatrze” (1970 nr 14), Puzyna wraca do spektaklu już bardziej na zimno, po triumfie odniesionym w Ameryce i po ponownym wystawieniu we Wrocławiu. Przekłady obu tekstów ukazały się jako A Myth Vivisected. Grotowski’s „Apocalypsis cum Figuris”, „The Drama Review” 1972 nr 52 (obecnie [w:] The Grotowski Sourcebook; tł. wł. „Biblioteca Teatrale” 1972 nr 3), oraz Apocalypsis cum figuris „The Theatre in Poland/ Le Théâtre en Pologne” 1971 nr 5.
• 8. Tekst Flaszena pod tytułem: „Amleto” nel laboratorio teatrale, napisany w roku 1964, ukazał się [w:] Il Teatr Laboratorium di Jerzy Grotowski 1959–1969, s. 100–107. Zostały w nim również podane uwarunkowania polityczne, które przeszkodziły tej publikacji.
• 9. W Da mistero a mistero: alcune osservazioni in apertura, [w:] Il Teatr Laboratorium di Jerzy Grotowski 1959–1969, s. 27.
• 10. Grotowski, l’arte come veicolo (1987), [w:] Opere e sentieri III. Testimonianze e riflessioni sull’arte come veicolo, a cura di Antonio Attisani e Mario Biagini, Bulzoni Editore, Roma 2008, s. 21–24. (Grotowski, sztuka jako wehikuł, przełożyła Magda Złotowska, „Notatnik Teatralny” 1992 nr 4, s. 27–29). Chodzi o wprowadzenie Brooka do wykładu, jaki Grotowski wygłosił 14 maja 1987 we Florencji na temat projektu pracy w Workcenter.
• 11. Performer, [w:] Jerzy Grotowski. Testi 1968–1998, jest wynikiem przejrzenia przez Grotowskiego zapisków Georgesa Banu sporządzonych podczas spotkania, jakie w dniach 14–15 lutego 1987 roku odbyło się w Pontederze z udziałem trzydziestu osób. Tekst Banu ukazał się w maju 1987 w piśmie „Art Press”. O genezie Performera warto przeczytać świadectwo Ferdinando Tavianiego w Commento a „il Performer”, [w:] Testimonianze e riflessioni sull’arte come veicolo, (Ferdinando Taviani: Komentarz do „Performera”, przełożył Grzegorz Janiak, opracował Grzegorz Janikowski, „Pamiętnik Teatralny” 2000 z. 1–4, s. 523–535), wcześniej już opublikowanym obok tekstu Performera i trzech innych komentarzy w „Teatro e Storia” 1988 nr 5.
• 12. Talia Rodgers, redaktorka w wydawnictwie Routledge, pisze do Grotowskiego 23 września 1993: „Eugenio [Barba] also tells me your new book From Poor Theatre to Art as Vehicle is to be translated into English. I would be very keen indeed to pursue the idea of publishing it for English-speaking Word”. 4 stycznia 1994 roku prosi Grotowskiego o informacje dotyczące jego nowej książki, na której temat najwyraźniej nie otrzymała odpowiedzi. Zapytałem Barbę, czy chodzi o „poprawione i uzupełnione” wydanie Ku teatrowi ubogiemu. Odparł mi, że ograniczył się do wysłania Talii Rodgers niezbyt jasno sprecyzowanego pomysłu Grotowskiego. W każdym razie, z uwagi na tytuł, musiało chodzić, jeśli już nie o projekt z roku 1988, to o jego nowe opracowanie.