Z perspektywy Apeninu. Historia

W 1986 roku Jerzy Grotowski osiedlił się na stałe w Vallicelle pod Pontederą – niewielką miejscowością w prowincji Pizy, dobrze jednak znaną każdemu Włochowi, ponieważ właśnie tutaj mieszczą się zakłady „Piaggio”, czołowego producenta motocykli i skuterów, w tym Vespy – jednego z najbardziej rozpoznawalnych na świecie symboli „słonecznej Italii”.

W połowie lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku niepozorna, pozbawiona uroku toskańskiej prowincji Pontedera zaistniała także na teatralnej mapie Włoch. Dzięki Centro per la Sperimentazione e la Ricerca Teatrale (dalej Centro, obecnie Fondazione Pontedera Teatro) powołanemu w 1976 roku przez Roberta Bacciego – młodego reżysera zafascynowanego twórczością Odin Teatret, bardzo szybko wyrosła na główny ośrodek szerokiego ruchu włoskiego Trzeciego Teatru, który, działając pod auspicjami Eugenia Barby, skupił wokół siebie wielu młodych twórców.

Dziesięć lat później stała się domem Jerzego Grotowskiego i siedzibą Workcenter of Jerzy Grotowski (od 1996 roku Workcenter of Jerzy Grotowski and Thomas Richards) – miejsca ostatniego etapu jego działalności artystycznej. Pracę Grotowskiego śledzili z uwagą włoscy teatrolodzy związani z Centro (m.in. Ferdinando Taviani). Od 1988 roku dzielił się nią także z wieloma włoskimi zespołami teatralnymi (zwłaszcza młodego pokolenia), które zapraszano do Workcenter na trzydniowe sesje wymiany praktyk artystycznych. Część z odwiedzających Pontederę artystów opisała historię tego okresu, zamieszczając swoje obserwacje, analizy i świadectwa w artykułach naukowych, książkach i wspomnieniach publikowanych przede wszystkim w 1999 roku po śmierci Grotowskiego oraz w jej dziesiątą rocznicę.

Wiosną bieżącego roku na łamach czwartego numeru „Performera” ukazała się zestawiona przeze mnie bibliografia włoskich publikacji poświęconych twórczości Jerzego Grotowskiego z lat 1986–20101. Począwszy od bieżącego numeru postaram się przybliżyć polskiemu czytelnikowi włoską recepcję jego twórczości, proponując przekłady wybranych pozycji, które znalazły się w tej bibliografii. Cykl – Z perspektywy Apeninu – podzielony jest na trzy części: Historia, Studia i Świadectwa. Podział ten (oczywiście arbitralny, zwłaszcza jeśli chodzi o Historię i Świadectwa) odzwierciedla w moim przekonaniu trzy najważniejsze czynniki, które złożyły się na decyzję Grotowskiego o osiedleniu się we Włoszech: wcześniejsze, osobiste relacje z konkretnymi osobami, istnienie środowiska badaczy skupionego wokół Centro oraz jego znaczenie dla młodego teatru włoskiego. O tych właśnie zagadnieniach opowiadają autorki zamieszczonych poniżej tekstów: Mirella Schino, badaczka teatru od wielu lat związana z Centro i autorka jemu właśnie poświęconej książki: Il crocevia di Pontedera. Storie e voci di una generazione teatrale 1974–1995 (Bulzoni, Roma 1996), z której pochodzi publikowany tekst, oraz Carla Pollastrelli, związana z Centro od 1977 roku, inicjatorka sprowadzenia Grotowskiego do Pontedery, jego wieloletnie tłumaczka i osobista asystentka. W kolejnych numerach ukażą się teksty badaczy teatru m.in. Antonia Attisaniego, Annymarii Cascetty, Franka Ruffiniego i Ferdinanda Tavianiego, oraz wspomnienia uczestników pierwszych selekcji w Workcenter, artystów zapraszanych na sesje wymiany roboczej lub tych, którzy mieli okazję ściślej współpracować z Grotowskim, m.in. Marii Riccardy Bignamini, Maurizia Buscarino, Laury Curino, Françoisa Khana, Federica Tiezziego i Gabriela Vacisa.

O stanie źródeł włoskich pisałam we wstępie do Bibliografii włoskiej. W tym miejscu należy jednak wspomnieć o bardzo ważnym dla włoskiej recepcji praktyki Grotowskiego tekście Ludwika Flaszena Da mistero a mistero. Alcune osservazioni in apertua2, opublikowanym jako przedmowa do wydanego w 2001 roku wyboru tekstów autorstwa założycieli Teatru Laboratorium, niepublikowanym w wersji polskiej, natomiast przygotowywanym przez Ludwika Flaszena do druku w polskiej książce, nad którą pracuje. Jego publikacja w Polsce będzie niezbędnym dopełnieniem obrazu włoskiej recepcji twórczości Jerzego Grotowskiego.

O autorze »

• 1. Bibliografia została opracowana w ramach mojej rozprawy doktorskiej Sprawcza moc słowa. Etos aktora w myśli teatralnej Jerzego Grotowskiego. Praca naukowa finansowana ze środków na naukę w latach 2010–2012 jako projekt badawczy nr N N105 054338.
• 2. Teatr Laboratorium di Jerzy Grotowski 1959–1969, a cura di Ludwik Flaszen, Carla Pollastrelli, Renata Molinari, introduzione di Roberto Bacci, Carla Pollastrelli, Ludwik Flaszen, traduzione dal polacco di Carla Pollastrelli, ed. I: Fondazione Pontedera Teatro, Pontedera 2001, ed. II: La casa USHER, Firenze 2006.