Special Project

ogólna nazwa przygotowanych doświadczeń dramatycznych stanowiących zasadniczy element parateatru. Stanowiąc próbę urzeczywistnienia idei Święta, opierały się na zasadach czynnego uczestnictwa, oddzielenia przestrzennego i czasowego od sfery życia społecznego i rutyny codzienności oraz strumieniowej dramaturgii, w której jedne działania przechodziły płynnie w inne, a zacieraniu ulegały także granice między czasem aktywności i odpoczynku. Nazwa ta odnosi się przede wszystkim do działań realizowanych w okresie od 1973 do 1976 roku pod kierunkiem Ryszarda Cieślaka. Po raz pierwszy pojawiła się w czasie pobytu Teatru Laboratorium w Stanach Zjednoczonych między 30 września a 14 października 1973 (jako „Grotowski Special Project”) na określenie trwających osiem dni działań parateatralnych przeznaczonych dla grupy wybranych wcześniej osób. W roku następnym, w czasie pobytu w Australii wyróżniono dwa typy Special Project: Narrow (wąski), prowadzony przez Grotowskiego i przeznaczony dla ograniczonej grupy osób pracujących indywidualnie oraz Large (duży) pod kierunkiem Cieślaka, otwarty na osoby z zewnątrz i przebiegający w dwóch fazach. Ten dwufazowy model przyjęto także w kolejnych realizacjach podobnych doświadczeń w Polsce (20 XI – 4 XII 1974, II 1975, III 1975) i za granicą (Wenecja 7–21 X 1975; La Tenaille we Francji, 16–25 V 1976), a jego odmianą było też 6 jednofazowych realizacji w trakcie Uniwersytetu Poszukiwań Teatru Narodów. Uczestników Special Project obowiązywały określone zasady odnoszące się do zachowania (m.in. zakaz stosunków seksualnych, picia alkoholu i zażywania narkotyków) oraz rzeczy, które mają zabrać (trzy zmiany ubrań do zniszczenia, tenisówki lub buty na gumowych podeszwach, jedzenie, papierosy dla palących oraz ulubiony instrument muzyczny); uczestnikom proponowano również, by zwracali się do siebie po imieniu i nie rozmawiali bez wyraźnej potrzeby. W modelu dwufazowym na miejsce przyszłych działań (w Polsce do bazy w Brzezince) przyjeżdżała najpierw wyselekcjonowana grupa „testowa”, która przez około dwa tygodnie pod opieką liderów przygotowywała teren dla działań grupy, która przyjeżdżała później i na krócej. W tej pierwszej grupie mieli znajdować się ludzie wybrani ze względu na ich reprezentatywność wobec grupy szerszej. Ich pobyt wypełniała przede wszystkim praca fizyczna (kopanie dołów, ścinanie drzew itp.), a także różnorodne działania zapowiadające i mające charakter zbliżony, do tego, co dziać się miało później. Wraz z przybyciem drugiej, większej grupy rozpoczynała się seria przygotowanych doświadczeń, którą otwierała faza odwarunkowania. Tworzyły ją działania zabawowe mające na celu przełamanie bariery wstydu, chęci pozostania w bezpiecznej roli obserwatora (m.in. tarzanie się w trawie i turlanie z górki). Innymi metodami odwarunkowania, wiodącego do odsłonięcia się i do zmiany percepcji, było zniesienie „normalnego” uporządkowania czasu (nocny tryb życia zamiast dziennego), a także wystawienie na fizyczne zmęczenie. Istotą głównej części działań, było bezpośrednie, zmysłowe obcowanie z żywiołami (realizowane m.in. jako brodzenie w rzece, taniec i skakanie przez ogień, tarzanie się w błocie i rycie w ziemi, skok w rozpiętą w powietrzu sieć i bieg przez otwartą przestrzeń), z podstawowymi przejawami natury (np. obmywanie lub kąpiel w ziarnie, witanie wschodzącego słońca), a także z „braćmi”, w tym z samym sobą. To ostatnie najczęściej odbywało się poprzez działania „artystyczne” – śpiew, taniec, ale także poprzez akcje, których dramaturgia polegała na rzeczywistym odnajdywaniu siebie we wspólnocie oraz takie, w których przez dotyk doświadczano bliskości partnera. Doznanie obcowania z innymi ludźmi i naturą było też najsilniejszym wspomnieniem uczestników i stanowiło istotę wszystkich działań. W zdecydowanej większości opisów doświadczenie „dramatu parateatru” wiązano z rozpoznaniem siebie jako integralnej części odnajdywanej wspólnoty, obejmującej nie tylko innych uczestników, ale wręcz cały świat. Ujmowano je najczęściej jako coś bardzo osobistego i indywidualnego, nie kojarzącego się w żaden sposób z teatrem. Odmienne stanowisko zajęła w swej relacji amerykańska krytyczka Margaret Croyden, która dostrzegła w Special Project pararytualną celebrację wykorzystującą elementy symboliczne i mitologiczne, nawiązujące wyraźnie do starożytnych mitów i misteriów (Eleusis). Po 1976, wraz z odchodzeniem od parateatru i specjalizacją działań wewnątrz zespołu zaprzestano też realizacji Special Project, których elementy można jednak odnaleźć i w działaniach grupy Jacka Zmysłowskiego (Czuwania, Przedsięwzięcie Góra) i w stażach Acting Search Ryszarda Cieślaka.