Pytania o Reformę. Pytania o teatr

W sezonie 2012/2013 Otwarty Uniwersytet Poszukiwań działający przy Instytucie im. Jerzego Grotowskiego realizował projekt zatytułowany „Wielka? Reforma? Teatru?”. Stawiając te trzy pytajniki, chcieliśmy zainicjować refleksję na temat znaczenia Reformy i jej wpływu na przemiany teatru w XX wieku („wielka”?) oraz tego, czy jej protagonistom rzeczywiście chodziło o przekształcenia istniejących form, czy też o dokonanie radykalnej rewolucji („reforma”?) i czy w ogóle mieli na celu teatr. Odpowiedzi, jakie otrzymywaliśmy od zaproszonych specjalistów i jakich próbowaliśmy udzielać sami w trakcie wieńczącej całość projektu konferencji, były oczywiście bardzo różne i wcale nie jednoznaczne. Trudno było się zresztą spodziewać, by było inaczej, skoro w gronie herosów Reformy byli ludzie tak różni jako Konstanty Stanisławski i Antonin Artaud, Max Reinhardt i Wsiewołod Meyerhold. Jednak już samo rozplecenie fikcyjnej jedności, za jaką zdaje się uchodzić Wielka Reforma wydaje się największym sukcesem projektu obok pogłębienia znajomości dokonań i idei poszczególnych jej przedstawicieli.

Siódmy numer „Performera” w większej części poświęcony jest zagadnieniom związanym z pytaniami o Reformę, a także szerzej – z będącymi ich kontynuacją pytaniami o teatr i to, co stało się z nim w XX wieku i jaki jawi się na początku XXI stulecia. Publikujemy w nim nie tylko materiały z sesji kończącej ubiegłoroczny projekt Otwartego Uniwersytetu, ale proponujemy też poszerzenie konceptu Wielkiej Reformy o jej specyficzne realizacje i warianty tworzące ważne elementy historii teatru krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Wydaje się wręcz, że jeśli gdzieś Reforma była Wielka, to właśnie w krajach i kulturach teatralnych naszej części Europy. Wpływ i znaczenie jej propozycji i eksperymentów w Polsce, Rosji, na Ukrainie, w Czechach był o wiele większy i trwalszy niż na Zachodzie, mimo iż tam większość przejawów „naszej” Reformy wciąż pozostaje praktycznie nieznana (wyjątek stanowi tu oczywiście „reforma” rosyjska). Od kilku lat staramy się prezentować te zjawiska, dążąc także do nadania im znaczenia międzynarodowego. Nie ulega jednak wątpliwości, że także w Polsce nie są one wystarczająco dobrze znane, toteż w tym numerze przypominamy dwóch największych twórców awangardy teatralnej sąsiednich krajów: Łesia Kurbasa i Emila Buriana. W gronie tym nie powinno też zabraknąć Juliusza Osterwy i oczywiście Jerzego Grotowskiego, którego zagraniczne sukcesy w znacznej mierze przyczyniły się do zwrócenia uwagi na tradycję, z której się wywodził.

Wśród materiałów poświęconych patronowi Instytutu znaczną część stanowią teksty źródłowe i opracowania dopełniające temat recepcji zagranicznej jego dokonań, który był zagadnieniem wiodącym w numerze poprzednim. Z różnych względów nie zdołaliśmy tam zamieścić wszystkich zamierzonych tekstów, toteż w tym numerze kontynuujemy rozpoznanie tego obszernego pola, nie wyczerpując go oczywiście i zastrzegając się od razu, że będziemy do tych problemów wracać w numerach kolejnych.

Osobne miejsce zajmuje w siódmym numerze rozmowa Kariny Janik z Przemysławem Łosiem na temat jego udziału w działaniach parateatralnych i przedsięwzięciach z okresu Teatru Źródeł. Komentarze Przemysława Łosia stanowią niejako dopełnienie pytań o Wielką Reformę i teatr, wskazując na przekraczające je perspektywy, które otwierała i za którymi podążała praktyka Grotowskiego i jego współpracowników.

Stawiając pytania o Reformę i teatr mieliśmy nadzieję, że podejmujemy zagadnienia wciąż żywe i także dziś interesujące. Odzew na tak sformułowaną problematykę projektu okazał się zaskakująco duży, dlatego w sezonie 2013/2014 będziemy rozwijać inspiracje płynące z projektu ubiegłorocznego. Jego swoistym domknięciem była międzynarodowa konferencja „Praktyki teatralne Wsiewołoda Meyerholda”, która odbyła się w Instytucie w październiku tego roku, zaś rozwinięciem części pytań – kolejny projekt Otwartego Uniwersytetu zatytułowany „Stulecie aktorów”. Stawiając pytania przeszłości, chcemy w istocie podjąć rzucane przez nią wyzwania, które mogą wpłynąć na przyszłość. Nie tylko teatru.