2015-06-18
2021-02-08
Adela Karsznia

Między muzeum a uniwersytetem. Charakterystyka pierwszych lat działalności Ośrodka

Tekst jest fragmentem pracy magisterskiej „Działalność Ośrodka Badań Twórczości Jerzego Grotowskiego i Poszukiwań Teatralno-Kulturowych w latach 1990–1994” napisanej pod kierunkiem prof. Janusza Deglera w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocławskiego w 2003 roku.

Ośrodek Badań Twórczość Jerzego Grotowskiego i Poszukiwań Teatralno-Kulturowych prowadzi prace wewnętrzne, zamknięte oraz […] prace zewnętrzne, które przeznaczone są dla osób zainteresowanych. Zbigniew Osiński tak określił cele i zakres prac w projekcie założeń programowych placówki (1989): „Ośrodek będzie gromadził i systematycznie opracowywał dokumentację dotyczącą Grotowskiego, jego zespołu, uczniów, kontynuatorów, spadkobierców, a także tych, którzy stanowili i stanowią jego osobistą tradycję teatralną i kulturową oraz tradycję Teatru Laboratorium. Dokumentacja ta obejmie wszelkie zakresy działalności i wszystkie rodzaje dokumentów, oczywiście ze wszystkich możliwych języków i kultur”1. W efekcie ośrodek stał się, tak jak postulował to Osiński, światowym centrum informacji, do którego przyjeżdżają ludzie z całego świata zainteresowani wspomnianą problematyką. Niebagatelną rolę odgrywa usytuowanie Ośrodka w pomieszczeniach byłego Teatru Laboratorium, które niejako legitymizuje zasadność prowadzonej działalności i stwarza poczucie ciągłości tradycji pielęgnowanej przez Ośrodek.

Do stałej działalności wewnętrznej, badawczo-dokumentacyjnej placówki należy:

– uzupełnianie oraz opracowywanie zbiorów i ich katalogów: materiałów archiwalnych, książek, czasopism, fotografii, nagrań dźwiękowych i wideo oraz ich zabezpieczanie i konserwacja,
– przygotowanie do druku pełniej bibliografii działalności Grotowskiego i Teatru Laboratorium,
– sporządzenie słownika osobowego Teatru Laboratorium, z uwzględnieniem jego stażystów,
– praca nad dziennym kalendarium Teatru Laboratorium obejmującym wszystkie lata jego działalności (1959–1984),
– obsługa i dokumentacja organizowanych przez Ośrodek imprez.

Natomiast w zakresie działalności publicznej do zadań Ośrodka zalicza się:

– organizowanie wystaw – z jednej strony poświęconych pamięci członków Teatru Laboratorium, np. Ryszardowi Cieślakowi, Antoniemu Jahołkowskiemu i prezentujących dorobek artystów z nim związanych (Jerzego Gurawskiego). Z drugiej strony Ośrodek przedstawia dzieła wybitnych twórców – z przeszłości (Tadeusz Kantor), współczesnych (Leszek Mądzik, Krzysztof Bednarski) oraz przybliża formy teatralne charakterystyczne dla innych kultur i narodowości (wystawy: „Śladem Bharaty”, „Świat widowisk nowojorskich”, pokaz eksponatów z Musée Kwok On w Paryżu);
– prezentację: przedstawień, szczególnie twórców (z kraju i z zagranicy) odwołujących się, również polemicznie, do tradycji Grotowskiego i Laboratorium (m.in. zespół Anatolija Wasiljewa, Odin Teatret, Bud’mo!, Cricot 2, Akademia Ruchu); technik aktorskich (Michaiła Czechowa, Fredericka Alexandra); zjawisk należących do tradycji innych kultur (taniec odissi);
– prowadzenie seminariów, sympozjów i sesji naukowych z udziałem wybitnych specjalistów z różnych dziedzin. Imprezy poświęcono: twórczości Jerzego Grotowskiego i Teatru Laboratorium oraz innych cenionych twórców teatru awangardowego (Tadeusz Kantor) i „repertuarowego” (Jerzy Jarocki), działalności wybitnych pisarzy (Hermann Hesse), ludzi teatru (Zbigniew Raszewski, Bohdan Korzeniewski, Konstantin Stanisławski, Michaił Czechow) i filmu (Andriej Tarkowski). Osobny nurt stanowi prezentacja zjawisk z zakresu szeroko rozumianej humanistyki i ich wpływu na twórców teatru (antropozofia, psychologia Junga) oraz cykl spotkań przybliżających tradycje, przede wszystkim teatralne, kultur wschodnich („Mahabharata w kulturze Indii i Zachodu”, „Teatry Azji”, „Teatr japoński – klasyczny i współczesny”, „Teatr i rytuał na Bali”) i bliższych, europejskich („Inspiracje Grecji antycznej…”);
– organizowanie stażów i warsztatów aktorskich, muzycznych (Jacek Ostaszewski, Mirosław Rajkowski) oraz plastycznych (Jerzy Gurawski), prowadzonych przez wybitnych aktorów i reżyserów z Polski (Mariusz Orski, Lech Raczak, Jolanta Krukowska, aktorzy byłego Teatru Laboratorium – Rena Mirecka i Zygmunt Molik) i z zagranicy (Michelle Kokosowski, Wasilis Lagos, Robert Jakobsson, Torgeir Wethal);
– inicjowanie spotkań z wybitnymi twórcami teatru, m.in.: Jerzym Grotowskim, Peterem Brookiem, Ireną Byrską, Erwinem Axerem;
– prowadzenie projekcji filmowych (filmów dokumentalnych, zapisów spektakli) jako pokazów uzupełniających organizowane imprezy, bądź w formie autonomicznych spotkań (Kino Teatralne). Część prezentacji odbyła się w charakterze premier (pierwszy w Polsce pokaz filmu Meetings with Remarkable Men Petera Brooka; „Aktor całkowity”. Wspomnienie o Ryszardzie Cieślaku Krzysztofa Domagalika);
– wykłady i konwersatoria na temat Grotowskiego i Teatru Laboratorium dla młodzieży, studentów szkół aktorskich i innych zainteresowanych;
– działalność wydawniczą: własną (publikacje towarzyszące wystawom, „Notatnik Teatralny”) i we współpracy z Uniwersytetem Wrocławskim;
– otwarcie archiwum i biblioteki dla osób zainteresowanych (od maja 1990).

Tematyka spotkań inicjowanych przez Ośrodek jest zróżnicowana. Obok – podstawowej dla jego działalności – problematyki związanej z twórczością Jerzego Grotowskiego, prezentowane są najciekawsze zjawiska w dziedzinie kultury rodzimej i obcej: zarówno wcześniejsze (Reduta, Stanisławski, Czechow), jak i współczesne (Wasiljew, Odin Teatret), z zakresu teatru „poszukującego” (Inka Dowlasz), jak i „repertuarowego” (Jerzy Jarocki, Erwin Axer). Spotkania mają charakter interdyscyplinarny, choć nacisk kładzie się na sztukę teatru i badanie jego wpływu na rozwój duchowy człowieka. Podejmowana problematyka rozpatrywana jest z wielu punktów widzenia i z udziałem specjalistów z różnych dziedzin. Zbigniew Osiński nazwał Ośrodek „szczególnym uniwersytetem i szczególnym «muzeum»”2, a cel jego działalności określił jako „przerzucanie mostów: pomiędzy nauką i sztuką, pomiędzy tym, co dawne lub bardzo dawne i tym, co dzisiaj, a zarazem wychylone jest ku przyszłości, pomiędzy ludźmi różnych narodów i kultur”3. Tadeusz Burzyński, niestrudzony komentator wydarzeń odbywających się w Ośrodku, tak pisał w 1992 roku: „[…] nazwa sugeruje raczej naukowy, elitarny i zamknięty charakter Ośrodka. Znaczna część prowadzonych tam prac […] ma oczywiście taki charakter. Tym niemniej wiele konkretnych przedsięwzięć […] jest adresowanych do dosyć szerokiego grona ludzi teatru i zainteresowanych teatrem. Powstała w tym miejscu swoista uniwersytecka wszechnica, w ramach której można poszerzyć swoją wiedzę o teatrze, jego rozmaitych kulturowych uwarunkowaniach, o obrzeżach tej dyscypliny, a także o rozmaitych twórczych nowatorskich poszukiwaniach”4.

Wyróżnikiem działań Ośrodka jest jego komplementarność wobec kultury „oficjalnej”, promowanie tego, co w niej nieobecne. Zbigniew Osiński w rozmowie z Mirosławem Pęczakiem stwierdził: „Sam przejąłem od Teatru Laboratorium przeświadczenie, że nie warto wychodzić naprzeciw i ulegać temu, co w danym okresie modne czy dominujące. Chcielibyśmy, by Ośrodek nasz pozostawał w zgodzie z tradycją Laboratorium w ten sposób, że na zupełnie innym biegunie kultury starałby się odnaleźć to, czego ludziom dziś brakuje i czego sami szukają. W tym sensie chcielibyśmy stworzyć pewną równowagę i nie ulegać temu, co powszechne. Prawdopodobnie działamy dla tych, którzy mają podobne potrzeby i którzy nie potrafią się zmieścić w ramach tej oficjalnej kultury”5.

Ośrodek jest placówką twórczą, o charakterze autorskim – wszystko, co się w nim odbywa, jest związane z pracującymi w nim ludźmi, z ich potrzebami i zainteresowaniami. Jego działalność, określana przez Osińskiego jako „szczególne praktykowanie humanistyki”, pełni wiele funkcji – obok badawczej – przede wszystkim poznawczą i edukacyjną oraz estetyczno-artystyczną6. Poprzez tę specyficzną wielowymiarowość działań spełnia po trosze zadania przynależne różnym instytucjom – uniwersytetu, teatru, kina, biblioteki czy muzeum. Warto zaznaczyć, że Ośrodek nie jest pomyślany jako ich zaprzeczenie – nie ma ambicji zastąpienia istniejących placówek, ponieważ jego celem jest uzupełnianie ich działalności o problematykę tam niepodejmowaną, bądź poruszaną marginalnie.

Równie ważny jest fakt, że wszelkie inicjatywy Ośrodka tak naprawdę pochodzą z jednego źródła, którym jest twórczość Jerzego Grotowskiego. Tematyka spotkań czerpana jest z jego własnych tradycji i inspiracji teatralnych oraz kulturowych, z jego szerokiego pola zainteresowań i z perspektywy prowadzonej przez niego działalności. Grotowski stanowi punkt odniesienia dla całej działalności Ośrodka, mimo iż placówka działa zupełnie autonomicznie i nie była nigdy wspierana żadnymi wskazówkami z jego strony.

Powstawaniu Ośrodka towarzyszyło wiele sceptycznych głosów. Niektórzy woleli zamiast „mauzoleum” żywy teatr, nawet jeśli był on kontrowersyjny jak Drugie Studio Wrocławskie7. Pytano o istotę nowej placówki, obawiając się, że stanie się ona martwym muzeum.

Myślę, że najlepszej odpowiedzi na ówczesne niepokoje udzieliła codzienna praktyka Ośrodka, której odzwierciedleniem jest […] Kronika Ośrodka8. Ukazuje ona jego wielowymiarowe prace, których cechą szczególną jest otwartość – na inne dyscypliny, na inne kultury – oraz wysoki poziom merytoryczny organizowanych spotkań.

Równie wiele na temat aktywności placówki mówią liczby. W ciągu pięciu lat zaprezentowano tam 26 spektakli, w reżyserii między innymi: Eugenia Barby, Tadeusza Kantora, Anatolija Wasiljewa, z tak różnych krajów, jak: Dania, Ukraina, Niemcy, Francja, Stany Zjednoczone, Kanada, Gwatemala, Rosja, Włochy. Odbyły się 24 seminaria, sesje naukowe i sympozja. W Ośrodku gościli artyści takiej miary, jak: Jerzy Grotowski, Peter Brook, Marie-Hélène Dasté, Walerij Fokin. Zorganizowano 27 staży i warsztatów, prowadzonych m.in. przez Michelle Kokosowski, Torgeira Wethala, Richarda Nieoczyma, Jacquesa Gardela, Lecha Raczaka, Zygmunta Molika, Renę Mirecką, Jerzego Gurawskiego.

To wszystko sprawia, że, jak pisał Tadeusz Burzyński: „Mamy we Wrocławiu pulsujące życiem miejsce, które – niezależnie od ważnej, wewnętrznej pracy naukowo-badawczej – wychodzi z interesującą ofertą na zewnątrz. Są w niej propozycje jedyne w swoim rodzaju, nieosiągalne nigdzie indziej w Polsce”9.

PERFORMER 10/2015 (proj. Barbara Kaczmarek)

ISSN 2544-0896

Numery

OPOWIEŚCI ŹRÓDEŁ

PRZEWALCZYĆ MYŚLĄ

REAKCJE

Z ARCHIWUM

POLECONE EKSPRESEM

KRONIKA