Cieślak Ryszard

(1937–1990), aktor, reżyser. Po ukończeniu liceum ogólnokształcącego w Kaliszu studiował na politechnikach w Łodzi i Krakowie, a od 1957 na Wydziale Lalkarskim krakowskiej PWST. Tam poznał Jerzego Grotowskiego, który w roku 1961 (oficjalnie od 1 X) zaangażował go do Teatru 13 Rzędów w Opolu. W zespole tym pracował aż do jego samorozwiązania w roku 1984.

Pierwszym przedstawieniem z udziałem Ryszarda Cieślaka był Kordian, w którym grał połączone role Pierwszego Wariata, Mefistofela, Grzegorza, Księdza i Imaginacji. Następnie wystąpił jako Ezaw i Hektor w Akropolis oraz Wagner, Waldes i Benwolio w Tragicznych dziejach doktora Fausta, gdzie zwrócił na siebie uwagę sceną szaleństwa Benwolia (oszalały bohater przewracał ciężkie, drewniane stoły i podesty, co wymagało ogromnej siły i zarazem precyzji, by nie zranić siedzących tuż obok widzów). W tym samym czasie w ramach Estrad Poetyckich (część Estrad Publicystycznych) przygotował widowisko Maski, zbudowane z tekstów pochodzących ze zbioru Czerwone oczy (wybór i opracowanie Zbigniew Stolarek; premiera 3 I 1963).

W okresie prac nad Studium o Hamlecie pełnił przy Grotowskim funkcję asystenta reżysera, grając też rolę, na którą złożyły się m.in. kwestie Ducha Ojca i Rozenkranca. Wkrótce po realizacji tego przedstawienia, rozpoczął się okres bliskiej i intensywnej współpracy Cieślaka i Grotowskiego, związany z rolą Don Fernanda w Księciu Niezłomnym. Jej efektem była wielka, legendarna kreacja, stanowiąca pierwszą realizację aktu całkowitego. Prezentacje przedstawienia w czasie występów zagranicznych Teatru Laboratorium w drugiej połowie lat 60. zapewniły Cieślakowi międzynarodową sławę i status ikony współczesnego teatru. Jego pozycję umacniał też udział w prowadzonych przez Grotowskiego pokazach pracy i kursach warsztatowych (m.in. w Nancy 1–2 V 1965; Holstebro 15–30 VII 1966; Londyn 1–10 VIII 1966 – kurs dla zespołu Royal Shakespeare Company realizującego pod kierunkiem Petera Brooka spektakl US; Nowy Jork 6–30 XI 1967 czy Aix-en-Provance 15 IV – 2 V 1968).

Zapisem pracy warsztatowej i treningowej Cieślaka jest zrealizowany latem 1971 roku w Holstebro film Training at Grotowski’s Laboratorium in Wrocław (reż. Torgeir Wethal). W latach 1967–69 wraz z całym zespołem brał udział w pracach nad Ewangeliami, w których kreował Umiłowanego oraz nad Apocalypsis cum figuris, gdzie stworzył swą kolejną legendarną rolę – Ciemnego. Po występach Teatru Laboratorium w Stanach Zjednoczonych jesienią 1969, Cieślak został uznany przez nowojorskich krytyków najwybitniejszym aktorem teatrów off-Broadway roku 1969. Od 1972 aktywnie włączył się w działania parateatralne, stopniowo obejmując funkcję lidera przygotowanych doświadczeń dramatycznych przeznaczonych dla większej grupy osób, także z zewnątrz, nazywanych początkowo Large Special Project (pierwsze działanie o tej nazwie odbyło się w dniach 20–30 XI 1973 w Saint-Maximin we Francji, kolejne 23 V – 8 VI 1974 na Jackaroo Ranch koło Duralu w Australii), a później Special Project (pierwsza realizacja noszącego tę nazwę „stażu parateatralnego” miała miejsce między 20 XI a 4 XII 1974 w Brzezince).

Latem 1975 w ramach Uniwersytetu Poszukiwań Teatru Narodów prowadził skrócone, dwudniowe wersje „Special Project” (27/28 i 28/29 VI, 6/7 VII) oraz własne Ule (19 VI i 3 VII). W grudniu tego roku realizował w Nowym Jorku film The Body Speaks (reż. John Musilli), na który składa się jego wywiad z Margaret Croyden oraz komentowane fragmenty filmu Training at Grotowski’s Laboratorium in Wrocław. W drugiej połowie lat 70., stopniowo odsuwany przez Grotowskiego od poszukiwań prowadzonych w ramach Teatru Źródeł, prowadził w kraju i za granicą liczne staże i warsztaty, noszące na ogół nazwę Acting Search. W roku 1977 wziął udział w filmie fabularnym Rekolekcje w reżyserii Witolda Leszczyńskiego (premiera 8 I 1978). W latach 1979–80 należał do części zespołu Teatru Laboratorium realizującego przedsięwzięcie Drzewo ludzi. W roku 1981 kierował pracami nad kreowanym zbiorowo ostatnim przedstawieniem Laboratorium – Thanatos polski (próby otwarte od 28 II 1981). Równolegle rozwijał współpracę z europejskimi, amerykańskimi i kanadyjskimi ośrodkami teatralnymi.

Od roku 1982 pracował głównie za granicą, prowadząc liczne kursy i warsztaty teatralne oraz kierując projektami teatralnymi. Był także czynny jako reżyser, realizując kolejno spektakle: Aleph. Impressioni da un Inferno (Pontedera, Centro per la Sperimentazione e la Ricerca Teatrale, 3 V 1983); Vargtid…(Ǻrhus, Teater Akademi 5 IX 1983), Desarraigo (El Teatro Municipal de Albacete, 8 IX 1984), Peer Gynt Ibsena (Ǻrhus, grupa Kimbri, 26 XII 1987), Mój biedny Fiedia wg wspomnień Anny Dostojewskiej (Paryż, Théâtre de l’Epée, pokazy 9–11 IV 1987) i Ash Wednesday wg Na dnie Gorkiego (Experimental Theatre Wing New York University, 25 I 1990).

Od września 1984 na zaproszenie Petera Brooka brał udział w pracach międzynarodowego zespołu realizującego przedstawienie według Mahabharaty, w którym kreował rolę niewidomego władcy Dhritarashtry (premiera 7 VII 1986). Od września roku 1989 był zatrudniony jako visiting professor w New York University Tisch School of Arts.

Zmarł 15 czerwca 1990 w Houston na nowotwór płuc. Według wielu, jego przedwczesna śmierć stanowiła rezultat wyniszczenia psychicznego i fizycznego po utracie możliwości pracy z Grotowskim. Uznawany za wzorcowego aktora Grotowskiego, był rzeczywiście uosobieniem jego twórczego podejścia do aktorstwa, wykorzystującego proces głębokiej i zarazem czynnej introspekcji jako podstawę do stworzenia precyzyjnej struktury organicznych działań aktorskich o charakterze transgresji.