czarna legenda

powtarzany w formie plotek, niekiedy ujawniający się w publikacjach, zwłaszcza o charakterze paszkwilu (m.in. „powieść z kluczem” Bronisława Wildsteina Mistrz) zespół wyobrażeń i przekonań, zgodnie z którymi prace prowadzone przez Grotowskiego były podejrzane, ryzykowne, bezwartościowe, a przede wszystkim szkodliwe dla jego współpracowników. Łączy trzy równoległe ciągi oskarżeń: o brak zaplecza etycznego i głębokiej profesjonalnej wiedzy wynikającej z zakorzeniania w określonej tradycji (Grotowski jako zły lub mniemany guru ­ takie tezy głosi przede wszystkim Jacek Dobrowolski), o wykorzystywanie współpracowników (ogromne wymagania stawiane innym, zmuszanie aktorów do ofiar przy zachowaniu bezpiecznej pozycji reżysera i „akuszera”) i porzucanie ich, gdy przestali być potrzebni, oraz o współpracę z komunistami (ewentualnie z innymi groźnymi siłami, np. „arymanicznymi”, jak je nazwał Jerzy Prokopiuk). Czarna legenda odnosi się często do wyrwanych z kontekstu, manipulowanych i spreparowanych faktów z życia Grotowskiego i jego współpracowników, w szczególności do przedwczesnych śmierci Antoniego Jahołkowskiego, Jacka Zmysłowskiego, Zbigniewa Cynkutisa i Ryszarda Cieślaka, oraz do samobójstwa Stanisława Scierskiego. Traktując rzeczywiście tragiczne losy tych artystów w sposób całkowicie pozbawiony chęci ich zrozumienia, twórcy i propagatorzy „czarnej legendy” bezceremonialnie wykorzystują je dla przekreślenia dorobku Grotowskiego, co w wielu przypadkach ma związek z ich własnymi problemami i niespełnieniami. „Czarną legendę” trzeba przy tym zdecydowanie oddzielić od krytycznej oceny postępowania Grotowskiego, ukazywania popełnianych przez niego błędów i analizy porażek. Nie sposób przy tym nie zauważyć, że siła „czarnej legendy” jest wprost proporcjonalna do mocy „legendy białej” – uznającej Grotowskiego za nieomylnego geniusza i budującej jego obraz jako pozbawionego wszelkich skaz mistrza. Sprzyjają jej także liczne przemilczenia i niedopowiedzenia, których wciąż bardzo wiele w biografii Grotowskiego i współpracujących z nim ludzi.