Osterwa – Hermes (rekonesans)

[...] gdziekolwiek znajduje się choćby ułamek doktryny ezoterycznej,

tam istnieje ona w całości1.

Edward Schure: Wielcy wtajemniczeni

 

Czego nie można rozwiązać rozumem, to się powinno wypełnić wiarą2.

Juliusz Osterwa: Raptularz kijowski

Studium Edwarda Schurego Wielcy wtajemniczeni ukazało się w Polsce w 1911 roku3. Książka została wpisana na listę lektur obowiązkowych w Reducie. Osterwa nawiązał do niej serią kryptocytatów oraz wyraźnych asocjacji w Raptularzu kijowskim.

Historia powiada, że Lulek Schiller nadał Julkowi Maluszkowi sceniczne miano – Osterwa. Sam artysta doszukał się w swoim nazwisku korzeni bardziej transcendentnych niż powinowactwo ze słowackim szczytem. W Raptularzu kijowskim imię greckiego boga – Hermesa umieszcza przy swoim nazwisku zapisanym po grecku w lustrzanym odbiciu: „αφρητδω” i „ωδτηρφα” (odterpha). Pojawia się również inny zapis dzielący przetłumaczony wyraz grecki na alfabet łaciński: „avre – tso”. Czytając tę zbitkę głosek od tyłu wyłania się nazwisko Osterwy. Autor wplatając w narrację alfabet grecki rozszerza pole interpretacyjne. Warto przyjrzeć się nazwie „Hermes”. Otóż w alfabecie greckim litery „H”, „R” i „M” są odpowiednikami polskich „E”, „R” i „W”. Wszystkie one znajdują się w nazwisku: Osterwa. Ponadto na tej samej karcie zapisuje: „τηατρ” czyli „teatr”. Podążając tropem wyszukiwania liter znaczących okazuje się, że każda z nich mieści się w jego nazwisku. Poniżej opisuje wszystkie łacińskie litery wchodzące w jego skład:

a – dwie wskazówki (zegara) spięte – cyrkiel

w – waga, równowaga

s – duma przyrodzona łabędzia ku prawej, ku wnętrzu płynąca

t – krzyż idea misja poświęcenie cierpienie wyzwolenie

e – płodność ducha (wnętrze) kraty odwalone, przeszłość wyzwolona, swobodna

r – atak na zewnątrz przez obronę wnętrza – zabezpieczenie

w – waga równowaga

o – omega4

„A” i „o” są ostatnią i pierwszą literą nazwiska. „Alfa” i „omega” natomiast rozpoczynają i kończą alfabet grecki. Zawierają w sobie mocno osadzoną w kulturze symbolikę doskonałości. Mogą reprezentować immanencję i transcendencję Boga, „Jam jest Alfa i Omega” (Ap 22, 13). Reprezentantem litery „a” jest dla Osterwy cyrkiel5 oraz tarcza zegara. Egzystencja człowieka jest tu zamknięta w ramy czasowe, które wypełnić należy treścią. Litera „w”, opisana jest dwukrotnie. W miejsce „równowagi” i „wagi” można podstawić filozoficzne pojęcie „ataraksji”, czyli absolutnego spokoju ducha, uzyskanego dzięki odpowiednio „ważonym” życiowym priorytetom. W nazwisku nie pojawiają się dwie litery „w” więc jest to zapis celowy. W tym kontekście można sądzić, że stoi za nim owa stoicka filozofia, spajająca w koherentną całość wybrane, najważniejsze życiowe cele przypisane literom znajdującym się między nimi. Ponieważ teatr był dla Osterwy sprawą pierwszorzędną, treści, które stoją za poszczególnymi literami można przypisać właśnie tej dziedzinie. Litera „s” niech oznacza scenę, „która odzyskała godność”6, litera „t” – teatr czyli żywą historię „Cudownej Zgody Dobra i Piękna z Losem Przeznaczeniem”7, litera „e” – energię: „Na Czyn potrzeba: miłości, woli i milczenia”8, litera „r” – Redutę: „miejsce dostojne i pobłogosławione”9.

Hermes według Schurego jest jednym z „wielkich wtajemniczonych”, którego kult w starożytnym Egipcie zmienił bieg historii kultury. Kapłani w świątyni Ozyrysa dysponowali tajemnym alfabetem: „Dwadzieścia dwa symbole wyobrażały dwadzieścia dwa tajniki i tworzyły alfabet nauki tajemnej, a więc bezwzględne zasady, wszechobejmujące klucze”10. Podobnie Osterwa, zapisuje alfabet (składający się z 24 znaków), przydzielając poszczególnym literom ich tajemne znaczenie (znamiennym jest pokrewieństwo znaczeń liter nazwiska Osterwa z obu notatek):

aA       możliwość, materiał

bB       pyszałkowatość, płodność nabytność

cC        muzykalność, gotowość, ambicja

dD       służbistość, lokalizm

eE        skromne postępy, wolistość

fF        podróżomania, coś obcego, ból zębów

gG       obojętność, obiektywność – świadkowość

hH       wzajemność, uczuciowość

iI          iskra, świeca, inwencyjność

jJ         delikatność, subtelność

kK       protekcyjność, słabość wnętrza

lL         lekkość, lepkość, miękkość

łŁ         narzuconość

mM      stałość, wierność

nN       bezkończoność

oO       harmoniczność, zakończoność

pP        ambicja – bezinteresowność

rR        obronność i pewność, jasność, otwartość w myśleniu

sS        duma łabędzia, przyrodzona, płynność ku wnętrzu

tT         krzyż, cierpienie, idea, myśl, wyzwolenie, misja, wyzwolenie

uUV    słuchliwość – uczciwość, uczuciowość – wyczekiwanie, głębokość

wW      waga, równowaga

zZ        otwartość w postępowaniu, szczerość

  ‘         zahamowanie11.

„Hermes jest nazwą rodową, jak Manu lub Budda. Oznacza ona zarazem człowieka, kastę i boga”12. Wielość ról Hermesa pozwala na próbę analizy Raptularza... pod kątem pełnionych przez niego funkcji. Biorąc za punkt wyjścia obraz Osterwy, który wyłania się z jego zapisków w kontekście pracy Schurego, „księżycowy Julek” staje się historycznym hierofantem czy wręcz mitycznym posłańcem bogów...

„Hermes – człowiek jest pierwszym wielkim egipskim odkrywcą tajników”13. Osterwa jest badaczem sztuki aktorskiej. Na licznych kartach Raptularza..., szczegółowo opracowuje sposób deklamacji wiersza m.in. jego „rozczłonkowanie akcentacyjne”; „tempo” i jego zmiany; „rym” i „rytm”; „dźwięczność wypowiedzenia” i podkreślające jego istotę konkretne instrumenty. Niemałą część stanowią zapiski dotyczące aranżacji przestrzeni scenicznej i teatralnej:

Nim się zabieramy do „marmuru”...

Uczymy się ekonomii gestu i mimiki.

[...] Trenujemy się w noszeniu kostiumu i utrzymywaniu sytuacji „symetrycznej”. –

Chcemy kontaktu z publiką. –

Odskocznia – wybicie dziury – „Prawda odsłonięta” – dążenie do skrótów, do znaków. Można było dać rekwizyt – można było dać napis.

– Bajkowość wyrzucić na zewnątrz – efekciarstwo? –14

Osterwa twierdzi, że „Sztuka jest krainą cudów i ziszczeniem nieziszczalności życiowej.–”15, że „świadkowie” w społecznym teatrze „Znajdą źródło odpowiedzi na dręczące pytania”16, ale pod warunkiem, że zmieni się jego oblicze:

Kościół a teatr

„Deus Ignotus” – Deus Gnotus – Bóg – Sztuka

„Apollo–Chrystus” –

Służba Sztuce – służba Bogu

Ofiarowanie się – modlitwa – Hosanna – hymny. –

Świątynia sztuki – kapłani sztuki – Powołani17

Sakralizacja pracy w teatrze miała przełożenie na szczególny typ pracy redutowców, pełnili oni misję.

Hermes „jako kasta – jest to stan kapłański, przechowujący tradycje wtajemniczonych”18. Nowicjusz w świątyni Ozyrysa, musiał przejść szereg prób, dowodzących niezłomności jego postanowienia czerpania nauk od mistrzów i ze świętych ksiąg. Osterwa, opisując swoją wędrówkę „przez labirynt zwany teatr”19, wielokrotnie odwołuje się do wyrzeczeń, które ponosi, by uzyskać i zachować „czystość idei”. Siłą Reduty byli aktorzy. Dlatego wymaga od nich absolutnego podporządkowania się zasadom rządzącym w jego teatrze. Ostrzega przed „publikotropią”:

A jeśli wszystko chcesz czynić w zwierciadle ludzkich oczu

Nagradzać siebie i winić a nie stać na uboczu

To wiedz szaleńcze ubogi, żeś przegrał swoją stawkę

nie znajdziesz nigdy swej drogi i ludzie jak zabawkę

oglądać będą Cię długo twych oczu skryte blaski

aż wreszcie staniesz się sługą albo też stracisz łaski20.

Definiuje Ofiarnika jako tego, „który był uczniem Mistrza; [...] który modli się z [...] Ksiąg Tajemniczego Żywego Słowa; [...] który spełnia ofiarę Jedynemu Bogu; [...] który czuje, że go otacza ciżba duchów, nie baczy, czy duchy te przytomne w ciała są ubrane. On jest zapatrzony w jeden jedyny Cel [...], swej służby z Najwyższej Woli. – On wie i czuje jedno jedyne: że dym jego ofiary, słup ognia przytomnym toruje drogę ku wysokości, i że to jest droga, po której jego dusza kiedyś uleci ku Wysokości –”21. Osterwa konstatuje: „Jeśli aktorowie zrozumieją, że są ofiarnikami, to...”22 – dopowiedzmy, będą kastą kapłańską.

Hermes „jako bóg – planeta Merkury, zespolona wraz z całą sferą ze swoją kategorią duchów, boskich objawicieli; Hermes jest słowem, najwyższym przewodnikiem w nadziemskiej dziedzinie wtajemniczenia niebiańskiego”23. Merkury „wskazuje drogę duszom zstępującym i wznoszącym się, dając znak swoją laską, w której jest siedlisko wiedzy”24. Laska, będąca atrybutem Merkurego i narzędziem władzy Prospera staje się również obiektem zainteresowania Osterwy, jej moc sprawcza ukryta jest w zapisanej refleksji. „= LASKA PROSPERA. =”25 – hasło to zdobi jedną z kart. W Raptularzu... można odnaleźć wskazówki, dzięki, którym artysta próbuje koić ból. Oprócz imperatywów: „Nie reagować na to, co przykre!”26, odnajduje się notki o charakterze ezoterycznym: „Znalazłem obręcz złotych kluczy / Ilekroć ziemia Ci dokuczy / na gwiazdy skacz i z gwiazd na ziemię patrzaj / pohamuj płacz i nigdy nie rozpaczaj”27.

Jednym ze stopni wtajemniczenia w sztukę aktorską była umiejętność „przeżywania”. Aktor „Przedzieżgnąwszy się, przeżywa jej los i daje jej wyraz za pośrednictwem swego ciała i ruchów, którymi świadomie lub podświadomie spontanicznie kieruje dusza postaci. – [...] patrzy na niego otoczenie i patrzą na niego duchy... publiczność. Podobnie, jak w życiu, człowiek działając nie kontroluje ustawicznie, co o jego działaniu sądzi w tej chwili Bóg [...] czy jego sumienie, czy jego zasady etyczne – ale prawdopodobnie ma świadomość tej kontroli – podobnie i aktor na scenie nie może oglądać się na to, jak w tej chwili odbija się jego działanie w lustrze spojrzeń publiczności”28. Wyraźnie dostrzega różnicę „w aktorach, kiedy grają przed publicznością dla publiczności, ale równi wobec publiczności, kiedy grają przez publicznością dla sztuki”29. Przestrzega jednak, że „Nie można tego czynić mechanicznie tylko wierząco. Ta wiara zaś powinna być normalna, a nie bigoteryjna”30.

W świątyni Ozyrysa kapłan nauczał: „Prawda nie jest dawana. Odnajduje ją człowiek w samym sobie, albo też nie odnajduje jej wcale. Nie możemy uczynić z ciebie wyznawcy, musisz stać się nim sam przez się”31. Karty Raptularza... dowodzą, że Osterwa próbował zbudować niejako zamknięty system teatralnej gnozy. Ufność w słuszność głoszonej sprawy mogła dać Osterwie wyłącznie „czystość idei”, co wynosi jego dążenia poza reformę teatru i staje się sprawą światopoglądową. Z tego punktu można potraktować Raptularz... jako dziennik intymny32. Schure opisując inwazję na Egipt w XX w p.n.e., wspominał o tajemnicy, którą przechowywali kapłani, dopuszczając do niej wyłącznie wybranych. Osterwa nie tylko, nie przewidywał publikacji swoich notatek, lecz polecił je spalić, by nie wpadły w nieodpowiednie czy „niegodne” ręce [?]. Niejako jednak na przekór sobie, gdyż sam woła:

Słuchaj! Słowo jest testamentem Czynu.

Słuchaj! Może ty będziesz szczęśliwszy!

Słuchaj! Masz być jak kamień, póki Cię powietrze nie skruszy na atomy.

Słuchaj! Masz być jak drzewo, wypuścić liście, wypuścić kwiaty

czekać na wiatr zapładniający – masz wydać owoc

czekać póki nie odpadnie, liście się zwarzą

i zaśniesz na czas, a kiedy przyjdzie znów Twoja pora

Słońce da znać ciepłem, obudzisz się

wydasz owoce i znów, póki Ci czas

nie powie giń33.

Notatki Osterwy rosną kolejną interpretacją.

O autorce »

• 1. Edward Schure: Wielcy wtajemniczeni. Zarys tajemnej historii religii. Rama – Kriszna – Hermes – Mojżesz – Orfeusz – Pitagoras – Platon – Chrystus, przełożyła Róża Centnerszwerowa, Interart – Tedar, Warszawa 1995, s. 20.
• 2. Juliusz Osterwa: Raptularz kijowski, wstęp i opracowanie Ireneusz Guszpit, Instytut im. Jerzego Grotowskiego, Wrocław 2010, s. 282.
• 3. Nakładem wydawnictwa M. Arcta w Warszawie, w tłumaczeniu Władysławy Nideckiej; drugie tłumaczenie –Róży Centnerszwerowej – ukazało się w 1923 roku nakładem warszawskiego wydawnictwa Hulewicza i Paszkowskiego, natomiast pierwsze polskie kompletne wydanie z 52-go wydania francuskiego w tłumaczeniu Róży Centnerszwerowej ukazało się w 1947 roku w Warszawa dzięki Wydawnictwu J. Kubickiego.
• 4. Juliusz Osterwa: Raptularz kijowski, s. 23.
• 5. Osterwa był najprawdopodobniej członkiem Wielkiej Loży. W terminologii masońskiej „cyrkiel”, oznacza „symbol umiarkowania i rozsądku, sojuszu wiedzy z inteligencją”, zob. Leon Chajn: Polskie wolnomularstwo 1920–1938, Wydawnictwo Akme, Warszawa 2005, s. 569.
• 6. Por. Juliusz Osterwa: Raptularz kijowski, s. 244.
• 7. Tamże, s. 242.
• 8. Tamże, s. 230.
• 9. Tamże, s. 22.
• 10. Edward Schure: Wielcy wtajemniczeni, s. 137.
• 11. Juliusz Osterwa: Raptularz kijowski, s.26.
• 12. Edward Schure: Wielcy wtajemniczeni, s. 125.
• 13. Tamże, s. 125.
• 14. Juliusz Osterwa: Raptularz kijowski, s. 315.
• 15. Tamże, s. 319.
• 16. Tamże, 241.
• 17. Tamże, s. 312.
• 18. Edward Schure: Wielcy wtajemniczeni, s. 125.
• 19. Osterwa w zapiskach często przywołuje fragment dedykacji Stanisława Wyspiańskiego do aktorów polskich, zob. Stanisław Wyspiański: Hamlet, opracowała Maria Prussak, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk, BN I 225, Kraków 1976, s. 3.
• 20. Juliusz Osterwa: Raptularz kijowski, s. 246.
• 21. Tamże, s. 245.
• 22. Tamże.
• 23. Edward Schure: Wielcy wtajemniczeni, s. 125.
• 24. Tamże, s. 150.
• 25. Juliusz Osterwa: Raptularz kijowski, s. 314.
• 26. Tamże, s. 230.
• 27. Tamże, s. 237.
• 28. Tamże, s 156.
• 29. Tamże, s. 296.
• 30. Tamże, s. 157.
• 31. Edward Schure: Wielcy wtajemniczeni, s. 144.
• 32. Zob. Ireneusz Guszpit: Osterwowe silva rerum, [w:] Juliusz Osterwa: Z zapisków, wybór i opracowanie Ireneusz Guszpit, Wiedza o Kulturze, Wrocław 1992.
• 33. Juliusz Osterwa: Raptularz kijowski, s. 181.