emigracja

Jerzy Grotowski wyjechał z Polski do Danii 12 sierpnia 1982 roku, po zakończeniu ostatniej sesji Teatru Źródeł. Nie było to jednak równoznaczne z podjęciem decyzji o pozostaniu na emigracji. Według świadectwa brata, Kazimierza Grotowskiego, miał ją podjąć jesienią 1982 we Włoszech, gdzie jakiś wysłannik władz PRL próbował go szantażem zmusić do firmowania powoływanego przez władze Kongresu Kultury Polskiej. Z Włoch Grotowski wyjechał do Stanów Zjednoczonych, skąd w grudniu 1982 wysłał André Gregory’ego z przesłaniem do członków Teatru Laboratorium pracujących w Nancy. W przywiezionym przez niego liście Grotowski informował o pozostaniu w USA i zerwaniu stosunków z „reżimem w Polsce”. Podjęcie decyzji o pozostaniu na emigracji łączyło się z wystąpieniem o przyznanie azylu politycznego w Stanach Zjednoczonych, co Grotowskiemu było potrzebne ze względu na projekty, które chciał realizować na amerykańskich uniwersytetach. Ta taktyczna decyzja była z perspektywy Polski stanu wojennego niefortunna, a nawet groteskowa. Grotowski nie był w PRL prześladowany, wprost przeciwnie: władze komunistyczne przez wiele lat finansowały jego działalność, a on sam był wieloletnim członkiem PZPR i nigdy oficjalnie przeciwko komunizmowi nie występował. Administracja amerykańska również nie była skłonna uznać Grotowskiego za osobę prześladowaną i pierwszej prośbie o azyl odmówiła, przychylając się dopiero do drugiej, wspartej akcją amerykańskich sojuszników. Otrzymawszy azyl Grotowski stał się emigrantem politycznym, publikował w prasie antykomunistycznej (Teatr źródeł ogłoszony na łamach paryskich „Zeszytów Literackich”) i dbał o niepodtrzymywanie kontaktów z Polską. Sytuacja ta zmieniła się po upadku komunizmu w 1989, a wyrazem tej zmiany były m.in. publikacja książki Teksty z lat 1965–1969 oraz kolejne wizyty w ojczyźnie. Jednak mimo zmiany sytuacji politycznej Grotowski do Polski już na stałe nie wrócił, pracował do końca w Pontederze. Przyczyny decyzji o wyemigrowaniu z Polski i pracy za granicą były z pewnością złożone. Na pewno ważną rolę odegrała niemożność prowadzenia poszukiwań kulturowo-teatralnych w warunkach stanu wojennego. Wpłynęły też na nią, jak się zdaje, inne czynniki: potrzeba zmiany środowiska i inspiracji oraz ujawniane w tym okresie dążenie „ku pustelni”, do pracy poza wielkimi ośrodkami. Nie bez znaczenia pozostawał też pogarszający się stan zdrowia Grotowskiego, który właśnie w Stanach Zjednoczonych mógł liczyć na najnowocześniejsze leki i eksperymentalne terapie. Niemniej jednak emigracja, wyrwanie z dotychczasowego środowiska i konieczność rozpoczynania niemal od zera były dla Grotowskiego przeżyciami bardzo dramatycznymi i ciężkimi. Doprowadziły też do ostatecznego zakończenia działalności Teatru Laboratorium wraz z wszystkimi tego konsekwencjami.