Akcja

określenie odmiany przedstawień stworzonej i rozwijanej przez Jerzego Grotowskiego i jego współpracowników, przede wszystkim Thomasa Richardsa; także nazwa własna występująca w tytułach kolejnych dzieł tego typu. Akcja to struktura performatywna stanowiąca dojrzałe i przebiegające poza kontekstem przedstawienia teatralnego rozwinięcie aktu całkowitego. Zarazem jest to kluczowy element i przykład sztuki jako wehikułu. Nie jest nakierowana na widzów i przekazanie im określonych znaczeń („montaż w widzu”), ale na skuteczność wobec czyniących („montaż w sobie samym”). W tym sensie – jak wielokrotnie powtarzali Grotowski i Richards – Akcja nie jest spektaklem (choć czyniono, zwłaszcza w Action, pewne ustępstwa na rzecz „montażu w widzu”). Jej sedno stanowi nie komunikacja znaczenia, ale przemiana czyniących, którą Grotowski, używając terminu Gurdżijewa, opisywał jako przejście „od ciała-i-esencji do ciała esencji”, co możliwe jest „w następstwie trudnej ewolucji, osobistej przemiany, która tak naprawdę jest zadaniem każdego” (Performer, [w:] tegoż: Teksty zebrane, s. 813).

Według interpretacji Leszka Kolankiewicza chodzi tu o przeistoczenie „przyrodzonego, śmiertelnego ciała człowieka w «ciało boskie», nadprzyrodzone, nieśmiertelne” (Dramat Obiektywny Grotowskiego, cz. 2, „Dialog” 1989 nr 6, s. 152). Nie znaczy to, że Akcja jest rytuałem zamkniętym przed osobami spoza wspólnoty czyniących. Zgodnie z komentarzem Richardsa zasadniczym narzędziem oddziaływania na świadków jest mechanizm specyficznie rozumianej indukcji, czyli bezpośredniej, fizjologicznej odpowiedzi na proces przemiany, który zachodzi w przytomności oglądającego. W wielu przypadkach decydował on o niezwykle silnym, choć trudnym do zwerbalizowania odbiorze akcji.

Pierwszą próbę powołania Akcji stanowiła Main Action powstała w 1986 roku w Irvine w ramach projektu Dramat Obiektywny. Jej rozwinięciem była Downstairs Action, nad którą Grotowski z Richardsem pracowali w Workcenter of Jerzy Grotowski w Vallicelle w latach 1986–1992 (tę Akcję sfilmowała Mercedes Gregory w roku 1989). Za w pełni dojrzałą Akcję uznane być może dzieło nazywane po prostu Action, nad którym Grotowski pracował z Richardsem od roku 1994 do końca życia, przy czym już w roku 1995 odbyły się pierwsze prezentacje dla zaproszonych gości, zaś jesienią 1996 – pierwsze prezentacje wyjazdowe (w Brazylii).

Akcja prezentowana była następnie przez kilkanaście lat (w Polsce wiosną 1997), także po śmierci Grotowskiego (w Polsce latem 2004). Równolegle Richards z zespołem Workcenter pracował nad kolejnymi strukturami performatywnymi należącymi do tego gatunku (The Letter). Pogłębieniem tych poszukiwań, a zarazem następnym krokiem w stronę otwierania Akcji na obecność świadków jest Living Room, realizowana od roku 2009 w domach prywatnych lub pomieszczeniach je przypominających, prezentowana także w czasie wizyt Workcenter za granicą (w Polsce w grudniu 2010 i czerwcu 2016).