Artaud Antonin

(1896–1948), francuski artysta i wizjoner teatru, pisarz, aktor, reżyser, rysownik. Był członkiem grupy surrealistów (tom poezji Trik-trak nieba, 1923) i aktorem filmowym (m.in. Mnich Massieu w słynnym Męczeństwie Joanny D’Arc Carla Dreyera, 1928). W pierwszej połowie lat 20. należał do zespołu Théâtre de l’Atelier Charlesa Dublina (m.in. Basilio w Życiu snem Pedra Calderona de la Barki; 1922), a także do zespołu Comédie des Chaps Elysées, gdzie występował w przedstawieniach reżyserowanych przez Georges’a Pitoëffa i Fiodora Komissarżewskiego. W latach 1926–28 kierował eksperymentalnym Théâtre Alfred–Jarry, wystawiając m.in. Grę snów Augusta Strindberga (1928) i Wiktora czyli Dzieci u władzy Rogera Vitraka (1928). Przełomowe znaczenie dla jego idei teatralnych miał występ tancerzy z Bali widziany na Wystawie Światowej w Paryżu w 1931. W 1932 opublikował pierwszy manifest Teatru Okrucieństwa. Nazwę tę nosił zespół, z którym wystawił swoje najważniejsze przedstawienie – Rodzinę Cencich (6 V 1935). W roku 1938 opublikował słynną książkę Teatr i jego sobowtór, w której w pełnych pasji słowach protestował przeciw europejskiemu „bałwochwalstwu kultury”, wiodącemu do jej oddzielania od życia, „jak gdyby kultura istniała z jednej strony, życie z drugiej; i jak gdyby prawdziwa kultura nie była wyrafinowanym środkiem rozumienia i spełniania życia”. Tej „kulturze Panteonu” przeciwstawiał etniczną kulturę Meksyku, w której „nie ma sztuki, lecz są rzeczy, które służą” (s. 39). Teatr i jego sobowtór zawierał niezwykle sugestywną, poetycką wizję teatru, który jako jedyna sztuka bezpośrednia i całościowa, daje szansę na odzyskanie kultury jako sposobu życia pełnego i niepodzielonego. Projektowany przez siebie teatr Artaud opisywał jako „alchemiczny” (zdolny do wzbudzenia duchowej transformacji) i „okrutny” (bezkompromisowo wyrywający widza z postawy biernego obserwatora, a zarazem dążący ku najbardziej podstawowym doświadczeniom ludzkiego istnienia), porównywany też do dżumy. Artaud wytyczał drogi dwudziestowiecznych poszukiwań teatralnych, których celem miało być znalezienie sposobów na odzyskanie społecznej i indywidualnej skuteczności. Poszukiwania te w pierwszym rzędzie wiodły w stronę rytuału oraz starodawnych widowisk o charakterze obrzędowym, których ślady dostrzegał Artaud w tańcach z Bali i których poszukiwał u zamieszkującego na terenie Meksyku ludu Tarahumara, do którego wyprawił się w roku 1936, w trakcie pierwszej z licznych w XX w. wędrówek teatralno-antropologicznych. Uznany za psychicznie chorego, został po powrocie do Francji w roku 1937 osadzony w zakładzie psychiatrycznym, skąd zwolniono go dopiero na dwa lata przed śmiercią. Jego idee wyrażone niezwykle sugestywnym, poetyckim językiem stały się inspiracją dla poszukiwań m.in. Petera Brooka i The Living Theatre. Grotowskiego uznawano na Zachodzie ze kontynuatora Artauda, z którym wielokrotnie go zestawiano (m.in. Brook, także Jean-Louis Barrault, który ofiarował Grotowskiemu portret Artauda). Sam artysta jednak negował istnienie bezpośredniej inspiracji i dystansował się od autora Teatru i jego sobowtóra, widząc w nim wizjonera, któremu zarzucał brak precyzji i konkretnych propozycji metodycznych. Z perspektywy czasu wydaje się, że wiązanie Grotowskiego z Artaudem wynikało raczej z poszukiwania przez artystów i krytyków zachodnich odniesień do czegoś już im znanego, co pozwoliłoby choć częściowo oswoić odmienność Teatru Laboratorium.