Osiński Zbigniew

(ur. 11 maja 1939 w Poznaniu – zm. 1 stycznia 2018 w Warszawie), historyk i teoretyk teatru, pionier badań nad twórczością Jerzego Grotowskiego i jeden z jej najwybitniejszych znawców, założyciel i długoletni dyrektor Ośrodka Badań Twórczości Jerzego Grotowskiego i Poszukiwań Teatralno-Kulturowych we Wrocławiu.

W latach 1957–1962 studiował polonistykę na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, zakończoną obroną pracy magisterskiej na temat Inscenizacje „Marchołta” Jana Kasprowicza na scenach polskich. Następnie pracował na tymże uniwersytecie jako asystent (1962–1964), starszy asystent (1964–1966) i adiunkt (1966–1970). W roku 1966 obronił doktorat Inscenizacje dramatów Stanisława Wyspiańskiego w teatrze lwowskim Wilama Horzycy (1932–1937) (promotor prof. dr Zygmunt Szweykowski). Od roku 1970 był związany z Wydziałem Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, pracując najpierw w Zakładzie Teorii Literatury (1970–1975), a następnie w Katedrze i Instytucie Kultury Polskiej (1975–2003; w latach 1993–2003 kierował Zakładem Teatru i Widowisk w tymże Instytucie). W roku 1979 otrzymał stopień doktora habilitowanego (rozprawa habilitacyjna Teatr Laboratorium Jerzego Grotowskiego. Historia i światopogląd, opublikowana pod tytułem Grotowski i jego Laboratorium). W roku 1991 został mianowany profesorem UW, w roku 1996 – profesorem nadzwyczajnym, a w roku 2000 otrzymał tytuł profesora zwyczajnego. W latach 2003–2008 pracował w Instytucie Literatury Polskiej, a następnie, do końca roku 2009 w Instytucie Polonistyki Stosowanej. Od początku 2010 roku był profesorem w Polsko-Japońskiej Wyższej Szkole Technik Komputerowych w Warszawie na Wydziale Kultury Japonii.

Był członkiem Rady Naukowej Instytutu Kultury Polskiej Wydziału Polonistyki UW i przez dwie kadencje (2000–2006) Rady Naukowej Instytutu Sztuki PAN oraz członkiem Komitetu Nauk o Sztuce PAN. W latach 2000–2003 należał do Rady Naukowej Instytutu Badań Literackich PAN.

Poza pracą akademicką Zbigniew Osiński prowadził aktywną działalność ściśle związaną z różnymi formami życia teatralnego. W latach 60. był krytykiem teatralnym. W okresie 1963– 1968 wraz ze Stanisławem Hebanowskim, Milanem Kwiatkowskim i Jerzym Ziomkiem redagował czasopismo „Proscenium”, wydawane przez Teatr Polski w Poznaniu. W latach 1966–1967 współpracował z Teatrem Ósmego Dnia w Poznaniu, gdzie wyreżyserował Warszawiankę według Wyspiańskiego (1967). Za jego też sprawą aktorzy Teatru Ósmego Dnia zapoznali się z metodami pracy i osiągnięciami Jerzego Grotowskiego.

W latach 1970–1971 był członkiem redakcji miesięcznika „Dialog”. W okresie 1973–1977 był kierownikiem literackim Starego Teatru im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie. W latach 1975–1982 był przewodniczącym Sekcji Nowego Teatru przy Polskim Ośrodku ITI.

W roku 1989 opracował koncepcję Ośrodka Badań Twórczości Jerzego Grotowskiego i Poszukiwań Teatralno-Kulturowych we Wrocławiu, a po jego powstaniu pełnił w nim kolejno funkcje dyrektora (od początku 1990 do końca maja 1991), dyrektora artystycznego i naukowego (od czerwca 1991 do stycznia 2004).

W swoich badaniach zajmował się przede wszystkim różnymi odmianami teatru poszukującego i eksperymentalnego XX wieku, opisywanymi, analizowanymi i interpretowanymi zarówno pod względem ich dziejów, jak i idei i zjawisk kulturowych, stanowiących ich kontekst. Był na polskim gruncie teatrologicznym pionierem historii połączonej ściśle z antropologią kultury. Tendencje takie ujawnił z całą siłą już w swojej pierwszej książce autorskiej, głośnej monografii Teatr Dionizosa. Romantyzm w polskim teatrze współczesnym (1972), odsłaniającej nurt swoiście polskiej tradycji teatralnej. Tej tradycji poświęcił większość swoich prac, w których poza Jerzym Grotowskim zajmował się m.in. Wilamem Horzycą, Wacławem Radulskim, Redutą, Ireną i Tadeuszem Byrskimi, Konradem Swinarskim i Ośrodkiem Praktyk Teatralnych „Gardzienice”. Przyczynił się w znacznym stopniu do poszerzenia i pogłębienia wiedzy o tych artystach i zespołach, a w co najmniej kilku przypadkach (Mieczysław Limanowski, Wacław Radulski, Byrscy) ocalił od zapomnienia i przywrócił kulturze narodowej ich dorobek. W tym zakresie położył wielkie zasługi przede wszystkim jako edytor zbiorów tekstów. W pierwszych latach swojej kariery naukowej zajmował się też z powodzeniem teorią teatru (m.in. znany artykuł Spektakl teatralny w świetle teorii informacji napisany wspólnie z Edwardem Balcerzanem, 1966) oraz metodologią badań teatrologicznych (głośny tekst Teatrologia – nauka podejrzana, 1968).

Autor czternastu książek opublikowanych w kraju i za granicą (wśród nich napisana wspólnie z Tadeuszem Burzyńskim popularna książka o teatrze Grotowskiego) i redaktorem kolejnych jedenastu (w tym trzy redagowane był wspólnie z innymi badaczami). Poza pracami dotyczącymi Jerzego Grotowskiego oraz wspomnianą już książką debiutancką za najważniejsze z nich uznać należy: monumentalną monografię Pamięć Reduty. Osterwa, Limanowski, Grotowski (2003), łączącą naukową precyzję z osobistym zaangażowaniem pracę Nazywał nas bratnim teatrem. Przyjaźń artystyczna Ireny i Tadeusza Byrskich z Jerzym Grotowskim (2005) oraz dwutomową monografię Polskie kontakty teatralne z Orientem w XX wieku. Część pierwsza: Kronika. Część druga: Studia (2008), będącą efektem najnowszych zainteresowań naukowych. Nie sposób też nie docenić znaczenia prac Zbigniewa Osińskiego dla poszerzania wiedzy o polskim teatrze za granicą.

Przy wszystkich wspomnianych już zasługach, Zbigniew Osiński był najbardziej znany jako badacz życia i dorobku Jerzego Grotowskiego oraz różnych aspektów dziejów i działalności jego teatru. Z Grotowskim spotkał się po raz pierwszy w listopadzie 1962 roku, gdy wraz z zespołem przyjechał on do Poznania z gościnnymi prezentacjami Akropolis według Stanisława Wyspiańskiego. To spotkanie okazało się przełomowym momentem w życiu naukowym Osińskiego, który w niedługim czasie nawiązał stały kontakt z Grotowskim i zespołem, pozostając jego historykiem i badaczem. Efektem były liczne artykuły i książki o tak podstawowych dla znajomości i zrozumienia teatru Grotowskiego znaczeniu jak Grotowski i jego Laboratorium (1980), Grotowski wytycza trasy. Studia i szkice (1993) oraz Jerzy Grotowski. Źródła, inspiracje, konteksty (2009; tom 1 – wydanie drugie zmienione, wydanie pierwsze – 1998; tom 2 – Prace z lat 1999–2009). Dodać do nich należy także popularne opracowanie Laboratorium Grotowskiego (wspólnie z Tadeuszem Burzyńskim, 1978) oraz ważną faktograficzną książkę Teatr „13 Rzędów” i Teatr Laboratorium „13 Rzędów”. Opole 1959–1964 (1997). Publikacje te, wraz z licznymi artykułami ogłaszanymi w czasopismach naukowych, tworzą fundamentalny zbiór faktografii, źródeł, analiz i interpretacji, bez którego poznania niemożliwe jest poważne zajmowanie się teatrem Jerzego Grotowskiego. Wspólnie z Januszem Deglerem i w ścisłej współpracy z autorem, Zbigniew Osiński opracował i przygotował do druku niezwykle ważny tom Jerzego Grotowskiego Teksty z lat 1965–1969 (wydanie I: 1989, wydanie II poprawione i uzupełnione: 1990). Jego ostatnia publikacja to wydane w 2013 roku Spotkania z Jerzym Grotowskimi. Notatki, listy, studium, czyli notatki ze spotkań autora z Grotowskim, listy różnych osób do Zbigniewa Osińskiego dotyczące Jerzego Grotowskiego, listy Grotowskiego do Osińskiego, a także studium Dzieło Jerzego Grotowskiego jako „przedmiot badań”, w którym autor podjął próbę swoistego podsumowania swojej przygody z twórczością Grotowskiego.