Apocalypsis cum figuris
a performance by the Laboratory Theatre directed by Jerzy Grotowski, which was his final theatrical work. Script and director: Jerzy Grotowski; co-director: Ryszard Cieślak; assistant: Stanisław Scierski. Costumes: Waldemar Krygier. Actors: Antoni Jahołkowski (Simon Peter), Ryszard Cieślak (Ciemny, the Simpleton), Zygmunt Molik (Judas), Zbigniew Cynkutis (Lazarus), Elizabeth Albahaca/Rena Mirecka (Mary Magdalene), Stanisław Scierski (John).
The first closed performance took place on 19 July 1968, while the official public premiere was on 11 February 1969. The process of work on the performance was very long and complex. To simplify somewhat, we can say that the work had three fundamental stages: the first stage was connected to the script which Grotowski created on the basis of a montage of Juliusz Słowacki’s Samuel Zborowski, an epic dramatic poem which exists only as incomplete manuscript versions with multiple variations. Grotowski and his actors began work on the performance in December 1965 using the method of studies and improvisations. After several months of rehearsals (interrupted by further tours) it emerged that the only parts that were convincing were those elements of the script not involving Samuel Zborowski. In Summer 1966 Grotowski found a connection between a character resembling the priest from The Grand Inquisitor in Dostoyevsky’s The Brothers Karamazov mentioned by Antoni Jahołkowski during work on the piece. Grotowski then persuaded the actor to engage in a risky provocation which relied on exploiting the tensions and misunderstandings, connected to the hierarchy of values, developing within the group. Together they arranged a gathering during which Jahołkowski was to indicate whom he considered the best actor. During this improvisation Jahołkowski unexpectedly signalled that it was Zbigniew Cynkutis before then attacking Ryszard Cieślak, half-mockingly referring to him as if he were Christ. From this first sequence a second emerged which took the tone of a blasphemous procession. As a result of this experience, the group rejected Samuel Zborowski and set to work on Ewangelie (The Gospels). The outcome of this were two different montages of the work, show during open rehearsals (the first of which took place on 20 March 1967). Grotowski, though, was not satisfied with the effect and decided to start afresh.
According to Adela Karsznia’s research, the first rehearsal noted in the group’s diary as part of work on Apocalypsis took place on 7 April 1968. The third and final phase of work on the performance therefore proceeded against a backdrop of turmoil in the world and in Poland, which, of course, could not but influence the final form of the piece. The rehearsals and improvisations produced a great deal of material which, according to Grotowski, would take a full 24 hours to perform. Indeed, it was shown, only once, during a day-long ‘internal premiere’, which was followed by a period of montage and compression of which the first closed premieres were part. The official premiere did not take place until 11 February 1969.
Comprehending the essence of the meaning of Apocalypsis cum Figuris is very difficult. To a certain extent this fact is connected to the attempted blasphemous yet devoted play on the Christian tradition and the Gospels, described by Konstanty Puzyna in a text bearing the symptomatic title ‘Powrót Chrystusa’ (The Return of Christ). However, the force of this work does not lie in some sort of staging of the Gospels; rather, it is to be found in the attempt to pit the work against itself with the Gospels participating in this conflict.
During ten years of performances, the work became an increasingly luminal piece, signalling the beginning of a new phase of trials and experiments (paratheatre). Gradually, theatrical signifiers were abandoned: instead of white costumes which were an evident contrast to the name and clothing of Ciemny (the Polish word meaning not only ‘ignorant, dumb and illiterate’ but also ‘dark, obscure, vague and shady’) the actors donned everyday, multicoloured clothing. In the Theatre space, the black plaster was removed to reveal bare bricks, thus removing another element interpreted as significant (‘a black Mass’). The opening of the performance underwent significant change – instead of lying in silence in the performance space while the audience entered, the actors came in after the audience, individually, looking around and greeting acquaintances. Likewise, the audience space was transformed: instead of benches and places on the floor, only a circle of spectators surrounding the performance space remained (for a certain time two different versions were presented alternately: with benches for older spectators and no benches for audience members below 25 years of age). All this, together with the removal of parts of the text referring directly to the Gospels, underscored the understanding of the performance not as a repetition but as something altogether current (Ireneusz Guszpit has described this evolution in detail, see: ‘Apocalypsis bez Chrystusa’ (Apocalypsis without Christ) in Sceny z mojego teatru, Wrocław 2003, pp. 83–95). The sense of the reality of what was taking place before the eyes of the audience was strengthened by the performance’s construction in which there was no place to hide or withdraw. Although in Grotowski’s final theatre piece there was an evident aspect of transgression and relation to the Gospels and Christ, its essence was rather the materiality and energy of the theatre, its eventfulness and directness. Of course, this stage event, out of necessity, had to include both sides – so, not only the actors but also the audience. In the face of the evident and undisguised defencelessness of the actors and the radical nature of their actions, many of the witnesses began to explore questions and doubts regarding themselves. There emerged a need for being able to respond to the actors’ deeds through deeds of their own. Among the various reactions there were some which could be considered quasi-sacral: consuming the breadcrumbs that were scattered on the ground, laying down in the places where Ciemny had just been. There were apparently also situations in which audience members joined in with the actors’ actions. In the 1970s, during the paratheatre period, those spectators who remained after the performance met members of the group and were invited to collaborate. Spectating became doing. In this way, then, Grotowski’s final theatrical work can be considered the site of a watershed, initiating a transition from witnesses’ presence to living with presence. This watershed within the performance is analogous to that which was taking place at the same time in Grotowski’s life (‘exit from the theatre’). Over time, the performance departed ever further from the director’s experiments and became increasingly the group’s common property, with them presenting it without Grotowski present during national and foreign tours. This was the case during the Pół wieku po Reducie (Half a century on from Reduta) project, which involved presenting Apocalypsis cum Figuris in selected towns and cities all over Poland (see below). During these presentations it was clear that the performance was slowly dying. The presentations finally came to an end only following the fatal illness of Antoni Jahołkowski. The final performance took place in Wrocław on 11 May 1980.
Although for the vast majority of witnesses, watching Apocalypsis cum Figuris was a harrowing experience which changed not only their concepts of theatre, but indeed their lives – there was also a not insignificant number of critics and spectators who considered the performance blasphemous and menacing. These were primarily, although not only, people connected to the Catholic Church (including Zbigniew Raszewski and Andrzej Kijowski). The most notorious example of criticism from this milieu was a fragment of a sermon pronounced during celebrations of St. Stanisław on 8 May 1976 at the Skałka sanctuary in Kraków by the primate of the Catholic Church in Poland, Cardinal Stefan Wyszyński. He considered Apocalypsis cum Figuris one of the works of art that were demoralising the nation and destroying its ethical spine to the same extent as drinking. Among the many descriptions of Apocalypsis, Grotowski held in the highest esteem those by Konstanty Puzyna, who interpreted the piece as type of blasphemous ‘return of Christ’. Noteworthy, too, are Małgorzata Dzieduszycka’s detailed textual reconstruction of the performance and Jennifer Kumiega’s description.
We get some idea of the work thanks to numerous photographs, sound recordings and also a film version directed by Ermanno Olmi for Italian television in 1979. Outside the theatre’s home, the performance was presented in London (18–22 September 1969), New York (18–26 November and 10–15 December 1969), Holstebro (26 August – 12 September 1971), Warsaw 22 September – 10 October 1971, Munich (22 August – 4 September 1972), Philadelphia (10–25 September 1973), Paris (12–18 November 1973), Sydney (4 April – 18 May 1974), Venice (as part of the Biennale, 27–29 September, 3–5 October, 9–12 October, 15–17 October, 20–22 October, 25–27 October 1975), Gdańsk (6–18 October 1978), Milan (27, 28, 31 January, 1, 4, 5 February 1979), Pontedera (24–25 and 29–30 June 1979), Rome (4–7 December 1979), and Genoa (18–20, 22 and 23 January 1980). As part of the Pół wieku po Reducie (Half a century after Reduta) project, Apocalypsis was presented in Lublin (16–17 October 1979), Łódź (20–22 October 1979), Rawicz (2 March 1980), Poznań (8–10 March 1980), Toruń (12–14 March 1980) and Tarnobrzeg (21–22 March 1980).
Apocalypsis cum figuris
Compiled by Monika Blige
In Polish
1968
Buski Tadeusz [Burzyński Tadeusz]: „Apocalypsis cum figuris”, „Gazeta Robotnicza” 1968 nr 193, z 15 sierpnia, s. 5. Przedruk [w:] tegoż: Mój Grotowski, wybór i opracowanie Janusz Degler i Grzegorz Ziółkowski, posłowie Janusz Degler, Ośrodek Badań Twórczości Jerzego Grotowskiego i Poszukiwań Teatralno-Kulturowych, Wrocław 2006, s. 24–26.
1969
Bąk Bogdan: Wieczór w trumnie, „Słowo Polskie” 1969 nr 90, z 17 kwietnia, s. 3.
Czarmiński Bogusław: „Apocalypsis cum figuris”?, „Kultura” 1969 nr 19, z 11 maja, s.10.
Jabłonkówna Leonia: Klucz od przepaści, „Teatr” 1969 nr 18, z 16–30 września, s. 4–5.
Kajzar Helmut: I co dalej po zagładzie?, „Teatr” 1969 nr 16, z 16–31 sierpnia, s. 10–11.
Kelera Józef: „Apocalypsis” – „Fantazy” – Festiwal dziesiąty, „Odra” 1969 nr 7–8, s. 93–95. Przedruk [w:] tegoż: Takie były zabawy, spory w one lata. Szkice i felietony teatralne 1968–1972, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1974, s. 71–78.
Puzyna Konstanty: Powrót Chrystusa, „Teatr” 1969 nr 19, z 1–15 października, s. 11–13. Przedruki [w:] tegoż: Burzliwa pogoda. Felietony teatralne, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1971, s. 47–59; [w:] Jerzy Grotowski: Teksty z lat 1965–1969. Wybór, wybór i redakcja Janusz Degler i Zbigniew Osiński, wydanie 2 poprawione i uzupełnione, Wydawnictwo „Wiedza o Kulturze”, Wrocław 1990, s. 167–177; [w:] Misterium zgrozy i urzeczenia. Przedstawienia Jerzego Grotowskiego i Teatru Laboratorium, pod redakcją Janusza Deglera i Grzegorza Ziółkowskiego, Instytut im. Jerzego Grotowskiego, Wrocław 2006, s. 189–200; [w:] Konstanty Puzyna: Czasem coś żywego. Teksty najważniejsze, wybór tekstów Tadeusz Nyczek i Małgorzata Szpakowska, Biblioteka „Gazety Wyborczej”, Warszawa 2015, s. 193–205. Wersja w języku angielskim pt. A Myth Vivisected: Grotowski’s „Apocalypsis”, b.n. tłum., [w:] The Grotowski Sourcebook, edited by Richard Schechner and Lisa Wolford, Routledge, Abingdon – New York 2011, s. 88–102.
Różewicz Tadeusz: „Apocalypsis cum figuris” (W Laboratorium Jerzego Grotowskiego), „Odra” 1969 nr 7–8, s. 107–108. Przedruki [w:] „Polska” 1969 nr 12, s. 10–11 (fragment); [w:] tego: Przygotowanie do wieczoru autorskiego, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1971, s. 151–153; [w:] tegoż: Utwory zebrane. Dramat, t. 2, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2005, s. 153–155; [w:] Misterium zgrozy i urzeczenia. Przedstawienia Jerzego Grotowskiego i Teatru Laboratorium, pod redakcją Janusza Deglera i Grzegorza Ziółkowskiego, Instytut im. Jerzego Grotowskiego, Wrocław 2006, s. 205–207.
1970
Belusiak Stanisława: Przychylni nowościom, „Zielony Sztandar” 1970 nr 34, z 26 kwietnia, s. 5.
Grodzicki August: Wizyta u Grotowskiego, „Życie Warszawy” 1970 nr 145, z 19 czerwca, s. 3.
Kazimierczyk Barbara: Tomaszewski i Grotowski czyli Wrocław europejski, „Kierunki” 1970 nr 11, z 15 marca, s. 5, 11.
Kott Jan: „Czemu mam tańczyć w tym tragicznym chórze...” (O Grotowskim), „Wiadomości” (Londyn) 1970 nr 11, z 15 marca, s. 3. Przedruki [w:] tegoż: Kamienny Potok. Szkice, Niezależna Oficyna Wydawnicza Nowa, Warszawa 1981, s. 80–83; Kamienny Potok. Eseje, Aneks, Londyn 1986, s. 105–110; Kamienny Potok. Eseje o teatrze i pamięci, wydanie krajowe drugie rozszerzone, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1991, s. 215–223; [w:] Misterium zgrozy i urzeczenia. Przedstawienia Jerzego Grotowskiego i Teatru Laboratorium, pod redakcją Janusza Deglera i Grzegorza Ziółkowskiego, Instytut im. Jerzego Grotowskiego, Wrocław 2006, s. 208–214. Wersja w języku angielskim pt. Why Should I Take Part in the Sacred Dance, translated by E.J. Czerwinski, [w:] The Grotowski Sourcebook, edited by Richard Schechner and Lisa Wolford, Routledge, Abingdon – New York 2011, s. 134–140.
Krzemień Teresa: Po „Apocalypsis cum figuris”, „Słowo Powszechne” 1970 nr 60, z 12 marca, s. 4.
Puzyna Konstanty: Załącznik do „Apocalypsis”, „Teatr” 1970 nr 14, z 16–31 lipca, s. 16–17. Przedruki [w:] tegoż: Burzliwa pogoda. Felietony teatralne, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1971, s. 96–100; Jerzy Grotowski: Teksty z lat 1965–1969. Wybór, wybór i redakcja Janusz Degler i Zbigniew Osiński, wydanie 2 poprawione i uzupełnione, Wydawnictwo „Wiedza o Kulturze”, Wrocław 1990, s. 178–181; [w:] Misterium zgrozy i urzeczenia. Przedstawienia Jerzego Grotowskiego i Teatru Laboratorium, pod redakcją Janusza Deglera i Grzegorza Ziółkowskiego, Instytut im. Jerzego Grotowskiego, Wrocław 2006, s. 201–204; [w:] Konstanty Puzyna: Czasem coś żywego. Teksty najważniejsze, wybór tekstów Tadeusz Nyczek i Małgorzata Szpakowska, Biblioteka „Gazety Wyborczej”, Warszawa 2015 , s. 193–205. Wersja angielska An Annex to „Apocalypsis”, b.n. tłum., [w:] The Grotowski Sourcebook, edited by Richard Schechner and Lisa Wolford, Routledge, Abingdon – New York 2011, s. 102–106.
Szydłowski Roman: Spotkanie z teatrem Grotowskiego, „Trybuna Ludu” 1970 nr 93, z 4 kwietnia, s. 8.
Wojaczek Rafał: Apocalypsis cum figuris, „Odra” 1970 nr 10, s. 26. Przedruk [w:] tegoż: List do nieznanego poety, wybrał i wstępem opatrzył Stanisław Stabro, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1985, s. 122; oraz jako *** [w:] tegoż: Wiersze, opracował Bogusław Kierc, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 1997, s. 42.
1971
Filler Witold: Grotowski: początek tematu, „Kultura” 1971 nr 41, z 10 października, s. 10.
Kijowski Andrzej: Grotowski jest geniuszem, „Tygodnik Powszechny” 1971 nr 41, z 10 października, s. 8.
Kosińska Maria: Zespół Grotowskiego w Warszawie, „Życie Warszawy” 1971 nr 233, z 29 września.
Słonimski Antoni: Obrona odbiorcy, „Tygodnik Powszechny” 1971 nr 51–52, z 19–26 grudnia, s. 12.
Szydłowski Roman: Problemy teatru Grotowskiego, „Trybuna Ludu” 1971 nr 274, z 1 października, s. 6.
Wysłouch Seweryna: Grotowski – niszczyciel znaków, „Dialog” 1971 nr 8, s. 126–131. Przedruk pt. Grotowski – destruktor znaków, [w:] tejże: Literatura a sztuki wizualne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994, s. 177–184; [w:] Misterium zgrozy i urzeczenia. Przedstawienia Jerzego Grotowskiego i Teatru Laboratorium, pod redakcją Janusza Deglera i Grzegorza Ziółkowskiego, Instytut im. Jerzego Grotowskiego, Wrocław 2006, s. 481–488.
1973
Dzieduszycka Małgorzata: Wracając do „Apocalypsis cum figuris”, „Teatr” 1973 nr 11, z 1–15 czerwca, s. 17–18.
Kłossowicz Jan: Podróż do źródeł teatru, [w:] tegoż: Teatr stary i nowy, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1973, s. 162–175.
1974
„Apocalypsis cum figuris”, ze Stanisławem Scierskim rozmawiała Krystyna Starczak, „Odra” 1974 nr 6, s. 85–95. Przedruk [w:] Teksty, Instytut Aktora – Teatr Laboratorium, Wrocław 1975, s. 81–88.
Dzieduszycka Małgorzata: „Apocalypsis cum figuris”. Opis spektaklu, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1974.
Sulikowski Andrzej: „Apocalypsis cum figuris”. Wieloznaczność struktury widowiska, „Znak” 1974 nr 9, s. 1178–1188.
1975
Guszpit Ireneusz: Próba opisu, „Odra” 1975 nr 6, s. 98–100.
M.D.: Dlaczego?, „Tygodnik Powszechny” 1975 nr 45, z 9 listopada, s. 4.
Mentzel Zbigniew: Grotowski w laboratorium teatrologów, „Twórczość” 1975 nr 7, s. 132–133. [recenzja książki Małgorzaty Dzieduszyckiej „Apocalypsis cum figuris”. Opis spektaklu]
Woźniakowski Jacek: AICA z przyległościami, „Tygodnik Powszechny” 1975 nr 40, z 5 października, s. 4, 5.
1976
Chodunowa Jelena: Po „Apocalypsis”, przekład Klemens Białek, „Dialog” 1976 nr 3, s. 113–116.
Guszpit Ireneusz: Ewolucja „Apocalypsis cum figuris”, „Dialog” 1976 nr 3, s. 106–113. Przedruk pod tytułem „Apocalypsis…” bez Chrystusa [w:] tegoż: Sceny z mojego teatru, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2003, s. 83–95; [w:] Misterium zgrozy i urzeczenia. Przedstawienia Jerzego Grotowskiego i Teatru Laboratorium, pod redakcją Janusza Deglera i Grzegorza Ziółkowskiego, Instytut im. Jerzego Grotowskiego, Wrocław 2006, s. 527–537.
Guszpit Ireneusz: Partytura słowna „Apocalypsis cum figuris” Jerzego Grotowskiego, „Litteraria” (Wrocław) 1976 nr 8, s. 115–154.
1984
Grotowski Jerzy: Wokół powstawania „Apocalypsis”, [w:] tegoż: Teksty zebrane, redakcja Agata Adamiecka-Sitek, Mario Biagini, Dariusz Kosiński, Carla Pollastrelli, Thomas Richards, Igor Stokfiszewski, Instytut im. Jerzego Grotowskiego, Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Wrocław – Warszawa 2012, s. 449–462. Pierwodruk włoski: Sulla genesi di „Apocalypsis”, traduzione di Carla Pollastrelli, [w:] 10 anni, stagione 1984/85, Centro per la Sperimentazione e la Ricerca Teatrale di Pontedera. [Publikacja została opatrzona następującą notą: „Polska wersja tego tekstu została przygotowana przez Leszka Kolankiewicza na podstawie rękopiśmiennych notatek ze spotkania, które odbyło się po otwartej premierze Apocalypsis cum figuris,w okolicach dziesiątej rocznicy założenia Teatru Laboratorium (1969)”. Według informacji Leszka Kolankiewicza tekst został uzupełniony o fragmenty wypowiedzi Grotowskiego podczas jednego ze spotkań odbytych w dniach 16–19 listopada 1976 r. w Moskwie, przy okazji udziału w polsko-radzieckim seminarium teatralnym zorganizowanym w ramach III Festiwalu Dramaturgii Polskiej.]
1987
Kolankiewicz Leszek: Koniec teatru – koniec świata, „Dialog” 1987 nr 3, s. 102–107.
1989
Czajkowski Michał, ks: „Apocalypsis cum figuris”, „Więź” 1989 nr 10, s. 55–63.
1990
Raczak Lech: Ciemny, „Obserwator Wielkopolski” 1990 nr 186, z 12 sierpnia. Przedruk [w:] Ryszard Cieślak. Aktor Teatru Laboratorium we Wrocławiu, katalog wystawy poświęconej aktorowi (21 marca – 15 maja 1991), Muzeum Historyczne, Ośrodek Badań Twórczości Jerzego Grotowskiego i Poszukiwań Teatralno-Kulturowych, Wrocław 1991, s. 19–21.
1995
Kanabrodzki Mateusz: Apocalypsis cum ludis infantium, „Dialog” 1995 nr 8, s. 94–106. Przedruk [w:] tegoż: Dziecięcy język teatru, Łódzki Dom Kultury – Towarzystwo Kultury Teatralnej, Łódź 1997, s. 10–48; [w:] Misterium zgrozy i urzeczenia. Przedstawienia Jerzego Grotowskiego i Teatru Laboratorium, pod redakcją Janusza Deglera i Grzegorza Ziółkowskiego, Instytut im. Jerzego Grotowskiego, Wrocław 2006, s. 489–526.
2006
Osiński Zbigniew: O „Samuelu Zborowskim” według Juliusza Słowackiego we wrocławskim Teatrze Laboratorium, [w:] Świat z tajemnic wyspowiadany... Studia o „Samuelu Zborowskim” Juliusza Słowackiego, pod redakcją Marii Kalinowskiej, Janusza Skuczyńskiego i Magdaleny Bizior, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2006, s. 339–352.
2006
Flaszen Ludwik: „Apocalypsis cum figuris”. Kilka uwag wstępnych, [w:] Misterium zgrozy i urzeczenia. Przedstawienia Jerzego Grotowskiego i Teatru Laboratorium, pod redakcją Janusza Deglera i Grzegorza Ziółkowskiego, Instytut im. Jerzego Grotowskiego, Wrocław 2006, s. 94–97. Przedruk [w:] tegoż: Grotowski & Company. Źródła i wariacje, wstęp Eugenio Barba, Instytut im. Jerzego Grotowskiego, Wrocław 2014, s. 100–103. [Do druku podał Leszek Kolankiewicz. Tekst przygotowany na podstawie odpisu sporządzonego przez Leszka Kolankiewicza w archiwum Instytutu Aktora – Teatru Laboratorium we Wrocławiu z przechowywanego tam dawniej maszynopisu, będącego prawdopodobnie podstawą tłumaczeń na język francuski i angielski do programu przedstawienia Apocalypsis cum figuris.] Wersja w języku francuskim „Apocalypsis cum figuris”. En guise d’introduction, [w:] Apocalypsis cum figuris, program do przedstawienia, b. n. tłum., Instytut Aktora – Teatr Laboratorium, Wrocław b.d., s. [4]–[5], wersja w języku angielskim „Apocalypsis cum Figuris”: Some introductory notes, [w:] Apocalypsis cum Figuris, program do przedstawienia, b. n. tłum., Instytut Aktora – Teatr Laboratorium, Wrocław b.d., s. [4]–[5].
Szturc Włodzimierz: Jak Jerzy Grotowski myślał o „Samuelu Zborowskim”?, [w:] Świat z tajemnic wyspowiadany... Studia o „Samuelu Zborowskim” Juliusza Słowackiego, pod redakcją Marii Kalinowskiej, Janusza Skuczyńskiego i Magdaleny Bizior, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2006, s. 353–362.
2008
Gdowska Joanna: Świątynie jest pusta. Gott ist tott, „Dziennik Teatralny” 2008, z 16 maja. Przedruk [w:] „Nietak!t” 2012 nr 3, s. 6–9.
2010
Czytanie „Apocalypsis cum figuris”, „Nietak!t” 2012 nr 3, s. 6–18. [teksty Joanny Gdowskiej, s. 6–9; Martyny Dębskiej, s. 10–11; Weroniki Szoty, s. 12; Ilony Matuszak, s. 13–14; Grzegorza Drużgi, s. 14–16; Tobiasza Papuczysa, s. 17–18]
Guszpit Ireneusz: Czytanie „Apocalypsis cum figuris”, „Nietak!t” 2012 nr 3, s. 4.
2012
Adamiecka-Sitek Agata: Grotowski, kobiety i homoseksualiści. Na marginesach „człowieczego dramatu”, „Didaskalia. Gazeta Teatralna” 2012 nr 112, s. 94–105.
Adamiecka-Sitek Agata, Kolankiewicz Leszek: Korespondencja, „Didaskalia. Gazeta Teatralna” 2013 nr 114, s. 93–102.
Kolankiewicz Leszek: Bluźnierstwo, [w:] Czas Apokalipsy. Koniec dziejów w kulturze od późnego średniowiecza do współczesności, pod redakcją Kamila Kopani, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2012, s. 140–172.
2013
Cascetta Annamaria: „Apocalypsis cum figuris”. Radykalne wyzwanie ciemnego i jego wygnanie ze współczesnego świata w Teatrze Laboratorium Jerzego Grotowskiego, przełożyli przełożyli Ryszard Kurpiel i Katarzyna Woźniak „Performer” 2013 nr 6.
2016
Błażejczyk Sylwia: „Apocalypsis cum figuris” Rafała Wojaczka, „teatr” 2016 nr 11.
2017
Kornaś Tadeusz: „Idź i nie przychodź więcej” według Jerzego Grotowskiego i Thomasa Richardsa, [w:] Kręgi i płomienie. Szkice o teatrze i socjologii, pod redakcją Magdaleny Hasiuk i Elżbiety Kołdrzak, Wydawnictwo Primum Verbum, Łódź 2017, s. 65–77.
Kufel Marta: Polskie powroty Chrystusa, „Didaskalia. Gazeta Teatralna” 2017 nr 141, s. 29–34.
Texts in other languages
Cascetta Annamaria: „Apocalypsis cum figuris”. La sfida radicale del Simpleton e la sua cacciata dal mondo contemporaneo nel Teatro Laboratorio di Jerzy Grotowski, [w:] tejże: La passione dell’uomo. Voci dal teatro europeo del Novecento, Edizioni Studium, Roma 2006.
Cynkutis Zbigniew: Apocalypsis cum Figuris, [w:] tegoż: Acting with Grotowski: Theatre as a Field for Experiencing Life, translated by Khalid Tyabji, edited by Paul Allain and Khalid Tyabji, Routledge, Abingdon – New York 2015, s. 49–63.
Grotowski Jerzy: Sulla genesi di „Apocalypsis”, traduzione di Carla Pollastrelli, in: 10 anni, stagione 1984 / 85, Centro per la Sperimentazione e la Ricerca Teatrale di Pontedera.
Grotowski Jerzy: On the Genesis of „Apocalypsis”, translated by Kris Salata, „TDR. The Drama Review, Journal of Performance Studies”, 2008 summer, 52:2, t. 128, s. 41–51.
Kumiega Jennifer: „Apocalypsis Cum Figuris”, [w:] tejże: The Theatre of Grotowski, Methuen, London and New York 1985, s. 87–105.
Kumiega Jennifer: Appendix: „Apocalypsis Cum Figuris”. Translation and personal account, [w:] tejże: The Theatre of Grotowski, Methuen, London and New York 1985, s. 239–271.